سابقه مرزهای کنونی که به عنوان حد فاصل واحدهای سیاسی است و به آن مرزهای قراردادی و یا مصنوعی گفته می شود به معاهده وستفالی ۱۶۴۸ میلادی باز می گردد.
این زمان بود که دولتهای کوچک به دلیل رقابت با یکدیگر به عنوان مهمترین قاعده بازی در این نظام سرمایه داری تاسیس و استقرار یافتند. پیدایش مرزها در نظام وستفالی در اروپا اگرچه مصنوعی و قراردادی بود اما ناشی از ضرورت ها و قواعد حاکم بر آن دوره به میزان زیادی درونی و عادی بود
در سایر نقاط جهان و از جمله منطقه خاورمیانه اما این امر ناشی از حضور استعمارگران و وابسته به علایق و منافع آنان بود بخشهای زیادی از مرزهای بین المللی کنونی ایران نیز ناشی از دخالت و فشار قدرتهای استعماری بوده است به همین دلیل این مرزها انطباق کاملی با مرزهای فرهنگی و اجتماعی ندارند و از این جهت مناطق مرزی کشور با مسایل و مشکلات مواجه هستند.
مطالعه تاریخ سیاسی ایران نشان می دهد که قدرت های برون مرزی همواره درصدد استفاده از گسسته و تمایزات قومی فرهنگی جامعه ایران در جهت تحقق اهداف سیاسی خود بودند. سابقه خودمختارطلبی و یا تجزیه های کوتاه مدت نشان دهنده خاصیت انگیزاننده و ظرفیت حادثه خیزی عامل قومیت در مناسبات سیاسی امنیتی و تحت تاثیر قرار دادن اینگونه مرزهامی باشد.
در مورد ایران تنوع و تکثر قومی به ویژه در یک قرنی که از ملت سازی نوین این کشور می گذرد به شدت مورد توجه و بهره برداری سرویس های اطلاعاتی و دستگاه دیپلماسی قدرتها و همسایگان بوده است به طوری که جدایی سرزمین هایی از قلمرو ایران بزرگ در یکی دو قرن اخیر نتیجه تجاوزهای نظامی و دخالتهای سیاسی قدرتهای استعماری انگلیس و روسیه به خاک این بخش بوده است.
منطقه استراتژیک قفقاز و آسیای مرکزی با تجاوز نظامی به تصرف روس ها در آمد و از جغرافیای ایران جدا شد. مناطق افغانستان و بلوچستان با تحرکات سیاسی نظامی انگلیس و القای آرمان سیاسی و ناسیونالیسم به گروهی از نخبگان حکومتی و محلی از ایران گسست. نتیجه ای که از این تحولات میتوان گرفت این است که کوچک سازی ایران و تقلیل آن به مرزهای کنونی بر مبنای این است که وجود ایران ضروری است؛ اما یک ایران ضعیف، محدود و تجزیه شده.
پایان جنگ سرد و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق موجب شد تا در همسایگی ایران دولتهای مستقل شکل بگیرد تشکیل این دولت ها در منطقه حساسیت و استراتژیک آسیای مرکزی و قفقاز موجب شد تا وقوع هرگونه تحولی در آن دارای آثار و نتایج جهانی باشد زمانیکه جمهوری اسلامی ایران از این حوادث متاثر گردید دولت های مزبور دقیقاً در مناطقی اعلام استقلال کردند که تا چند سال قبل از آن سرزمین ایران بودند. بنابراین شاهد پیوستگی فرهنگی و اجتماعی شدیدی میان دو سوی مرزهای ایران با این دولت ها هستیم و بدیهی است هرگونه تحول اجتماعی و سیاسی در این کشورها و همچنین مسائل اقوام مرزنشین این کشور را تحت تاثیر هرچه بیشتر قرار دهد.
حامد درجزی
فراز و نشیب های مرزهای ایران به روایت تاریخ (پس از قرارداد وستفالی)