وضعیت اقتصادی استان سیستان و بلوچستان

صنعت

صنعت این استان از جمله بخشهایی است که در صورت آماده شدن شرایط زیربنائی ، تجهیز نیروی انسانی و تحولات اقتصادی و اجتماعی ، امکان رشد آن می باشد . ایجاد پیوند این بخش و سایر بخشها موجب پیشرفت صنایع دریایی و شیلاتی استان شده است . استراتژی توسعه زیربنایی بخش صنعت موجب ایجاد 11 شهرک صنعتی با 37 هزار و 507 هکتار در منطقه شده است . موقعیت خاص این استان به لحاظ همجواری با کشورهای افغانستان و پاکستان با وجود منطقه آزاد تجاری ، صنعتی چابهار از جمله مؤلفه های مهم استان برای ایجاد واحدهای صنعتی و معدنی است.

به طور کلی این استان از استعدادهای صنعتی و معدنی بالقوه ای برخوردار است که باید با اتخاذ تدابیر لازم و برنامه ریزی صحیح این قابلیتهابالفعل درآیند وبا اعطاء تسهیلات لازم به متقاضیان احداث واحدهای صنعتی و معدنی ، زمینه توسعه این واحدها را در استان فراهم آورد که ضرورت دارد مسئولین توجه بیشتری به بهره گیری از توانمندیهای صنعتی و معدنی این استان نمایند و زمینه سرمایه گذاری بخش خصوصی را افزایش دهند.

بررسی وضعیت استان تا پایان آذر ماه 1382 نشان می دهد که 578 فقره پروانه بهره برداری صنعتی با سرمایه گذاری 707میلیارد ریال و اشتغال 12227 نفر در صنایع مختلف موجود می باشد همچنین تعداد مجوزهای تأسیس 1293 فقره با پیش بینی سرمایه گذاری 6497124 میلیون ریال و اشتغال 32997 نفر با اکثریت صنایع غذایی ، کانی غیرفلزی و سایر صنایع موجود می باشد . تعداد طرحهای با پیشرفت فیزیکی بین 40 تا 98 درصد 76 واحد با پیش بینی اشتغال 1521 نفر می باشد طی سالهای 81 و80 از محل تسهیلات وجوه اداره شده جمعاً تعداد 77 طرح به مبلغ 171632 میلیون ریال تسهیلات بانکی و اشتغال 1256 نفر به تصویب کمیته برنامه ریزی استان رسیده است.

معدن

استان سیستان و بلوچستان با قرار داشتن بر روی کمربند فلزی و معدنی جهان که از یوگسلاوی تا پاکستان ادامه دارد دارای ذخایر غنی از فلزات و کانسارهای معدنی از قبیل کرومیت ، مس ، منگنز ، سرب و روی ، قلع ، تنگستن و همچنین عناصر و کانسارهای غیرفلزی نظیر تالک ، منیزیت ، گل سفید و سنگهای ساختمانی و تزئینی بویژه گرانیت می باشد .

وجود 430 هزار تن گارنت با عیار چهل درصد ، 10 میلیون تن آندالوزیت ، 5 میلیون تن فلدسپات و 130 هزار تن سیلیس با عیار 8/99 درصد و بیش از 43 هزار تن آنتیموان از دیگر مزایای معدنی این استان است .

مطالعات مشاورین و شرکتهای خارجی در زمینه اکتشاف معدن بیانگر وجود 417 یافته معدنی و کانسار است که شامل 42 نوع مختلف مواد معدنی می باشد . در حال حاضر از 103 فقره درخواست صدور پروانه اکتشاف واصله ، تعداد 84 فقره گواهینامه کشف با ذخیره تقریبی 798 میلیارد تن صادر شده و 34 معدن فعال با استخراج سالانه حدود 1/2میلیون تن موجود می باشند در جهت جذب سرمایه گذاری خارجی در بخش معدن از اواخر برنامه قراردادی با شرکت کانادایی زرکن در محدوده 30هزار کیلومتر مربع منعقد گردیده که تا کنون 15 منطقه 40 کیلومتر مربعی را به صورت قطعی شناسایی و 10 فقره پروانه اکتشاف معدنی نیز در این محدوده ها صادر و 5 فقره نیز در دست بررسی و اقدام است . اخیراً نیز در راستای مصوبه ویژه هیأت محترم وزیران اکتشافات طلا و مس در محدوده ای به وسعت 5 هزار کیلومتر مربع به کارشناسان چینی واگذار شده است.
قابلیت صنعتی شامل تولیداتی می شود که محصول تمام شده محسوب نشده و وضعیت نیمه تمام دارند و نیاز به فرآیند یا فرآیندهای دیگری جهت تکمیل آنها می باشد این قبیل صنایع می تواند در شکل دهی ساختار صنعتی هر منطقه مؤثر باشد . قابلیتهای صنعتی فوق الذکر شامل صنایع شیمیایی وسلولزی ، غذایی دارویی و بهداشتی ، فلزی ، غیرفلزی ، نساجی و پوشاک می باشند .

قابلیتهای صنعتی استان در جدول زیر آمده است :
قابلیتهای صنعتی ( محصولات نیمه تمام صنعتی (

شهرستان

غیر فلزی

فلزی

غذایی ، داروئی و بهداشتی

نساجی و پوشاک

زابل

شن و ماسه 5/22 هزار تن

ـ

آرد گندم 46 هزار تن

پارچه والیاف مصنوعی1/2میلیون مترمربع
نخ نیمه فاستونی 1500 تن
چرم وسالامبور 510 تن

زاهدان

شن و ماسه 5 میلیون تن

پروفیل آلومینیومی950تن پروفیل فولادی5/19هزار تن

آرد گندم 563 هزارتن شیرپاستوریزه420 تن

پارچه مخمل460هزارمتر مربع
کنجدفرآوری شده 3100 تن

خاش

سیمان پوزولان 657 هزار تن کلینکرسیمان 600 هزار تن

ـ

ـ

ـ

سراوان

ـ

ـ

ـ

چرم دباغی شده 510 تن

نیکشهر

شن و ماسه 844 هزار تن

ـ

ـ

ـ

چابهار

شن و ماسه 165 هزار تن

ـ

ـ

ـ

ایرانشهر

شن و ماسه 43 هزار تن

ـ

آرد گندم 80 هزار تن

پارچه کشباف تخت و گرد 65 تن
پارچه های سیستم پنبه ای و مصنوعی 8/28 میلیون مترمربع
نخ پنبه ای پلی استر 5000 تن

سرباز

ـ

ـ

ـ

ـ

جمع استان

شن و ماسه 67 میلیون تن

آرد گندم 690 هزار تن
شیرپاستوریزه 420 تن

قابلیتهای معدنی

قابلیتهای معدنی شامل اندیسهای معدنی و ذخایر شناخته شده در استان می باشد . اندیسهای معدنی شناخته شده شامل ذخایری هستند که بر اساس مطالعات اکتشافی انجام شده توسط بخش خصوصی و یا دولتی مورد اکتشاف قرار گرفته و منجر به شناسایی کانسار با ذخیره مشخص گردیده اند . که بر حسب گروههای فلزی ، غیرفلزی و مصالح ساختمانی در جدول زیر آورده شده است .

ذخایر معدنی شناخته شده

فلزی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

374 هزار

87

کرومیت

15 میلیون

55

مس

22 هزار

6

آهن

42 هزار

5

آنتیموان

91 هزار

26

منگنز

غیر فلزی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

805 هزار

5

منیزیت

نا محدود

1

نمک و اکسید منیزیم موجود درآب دریا

4/27 میلیون

4

کائولن

633 هزار

3

سیلیس

36 هزار

7

تالک

3/4میلیون

1

گارنت

5/22 میلیون

1

آندالوزیت

225 هزار

1

زئولیت

5 میلیون

1

فلدسپات

مصالح ساختمانی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

9/37 میلیون

37

گرانیت

7/2 میلیارد

6

آهک

276 هزار

5

مرمر

9/15 میلیون

4

مرمریت

7/3 میلیون

2

تراورتن

7/4 میلیون

2

گچ خاکی

15 میلیون

1

پوزولان

100 هزار

1

دولومیت

نامحدود

3

خاک رس و مارن

معادن فعال استان به تفکیک شهرستان

عنوان معدن

تعداد

نام شهرستان

گرانیت – لاشه تراورتنی – منیزیت

4

زاهدان

آهک و مارن _ پوزولان _ سنگ لاشه

3

خاش

آهک _ مرمر

2

ایرانشهر

سنگ لاشه ساختمانی

1

زابل

سنگ لاشه

2

چابهار

معادن غیرفعال استان به تفکیک ماده معدنی

(میزان ذخیره (تن

تعداد

نام ماده معدنی

374 هزار

87

کرومیت

15 میلیون

55

مس

22 هزار

6

آهن

42 هزار

5

آنتیموان

91 هزار

26

منگنز

9/15 میلیون

4

مرمریت

7/4 میلیون

2

گچ خاکی

100 هزار

1

دولومیت

نامحدود

3

خاک رس و مارن

4/27 میلیون

4

کائولن

633 هزار

3

سیلیس

36 هزار

7

تالک

3/4میلیون

1

گارنت

5/22 میلیون

1

آندالوزیت

225 هزار

1

زئولیت

5 میلیون

1

فلدسپات

نامحدود

1

نمک و اکسید منیزیم موجود در آب دریا

صنایع دستی

استان سیستان و بلوچستان همانگونه که از نامش پیداست از پیوست دو قوم سیستانی و بلوچ تشکیل گردیده است . با توجه به اصالت صنایع دستی و آمیختگی آن با فرهنگ و سنت ها ، این هنر _ صنعت در هر منطقه نشأت گرفته از سنت ها ، گویش ها و آداب و رسوم همان منطقه است . عمدتاً سوزن دوزی ، سکه دوزی ، سفال سازی ، گلیم بافی ، خورجین بافی ، جواهر سازی ، حصیر بافی ، خراطی ، قالیچه و پلاس بافی در شمار صنایع دستی موجود به حساب می آیند . اما آنچه که تا کنون تحت پوشش آموزشی و خدماتی مدیریت صنایع دستی استان قرار گرفته ، عبارتند از سوزندوزی و سکه دوزی بلوچ ، بافت قالی و قالیچه ، سفال سازی ، حصیربافی ، گلیم بافی و حفظ و احیاء صنایع دستی منسوخ شده که بطور اختصار به شرح آن پرداخته می شود .

الف) سوزندوزی

سوزندوزی نقش بستن روی پارچه با نخ ، یکی شدن نخ و پارچه با هم و تشکیل نقشی زیبا و سنتی است . سوزندوزی در نقاط مختلف استان به صورتهای گوناگون انجام می شود . در زاهدان سبک دوخت شماره دوزی یا آسان تانکه ، در زابل خامه دوزی ، در منقطه سراسری پریوار دوزی و در محدوده شهرستان ایرانشهر و نیک شهر سوزندوزی دوتاری ، موسم ، چهارتاری و 000 که با توجه به موتیوهای سنتی شکل می گیرد . اما آنچه که در این رشته از صنایع دستی که یکی از رودوزیهای منحصر بفرد کشور به حساب می آید مشترک میباشد ، آمیختگی هنردست و دقت چشم صنعتگر است ، که به همین دلیل سوزندوزی را به عنوان نور چشم زنان بلوچ می شناسند .

ب) سفال سازی

سفال سازی در خطه پهناور سیستان و بلوچستان سابقه ای تاریخی دارد ، از آثار مکشوفه شهر سوخته سیستان تا بقایای برجای مانده سفال در منطقه ایرانشهر ( قلعه بمپور و فنوج ) همه حکایت از قدمت این رشته از صنایع دستی استان دارد .

در 35 کیلومتری شهرستان مرزی سراوان روستائی بنام کلپورگان قرار دارد ، نام این روستا به همراه سفال آن زبان زد خاص و عام است ، آنها که از هنر مایه ای اندوخته اند ، خوب می دانند ، سفال سنتی کلپورگان از جمله سفالهای قدیمی و منحصر بفرد کشور به حساب می آید و سابقه ای چندین هزار ساله دارد .

ساخت آن صرفاً با دست و بدون بهره گرفتن از هر نوع ابزار کار و چرخ سفالگری است . نقش سفال از آمیزش آب با سنگ تی توک و با دست صنعتگر شکل می گیرد.

ج) قالی و قالیچه

بافت قالیچه های سنتی از دیر باز در منطقه سیستان رایج بوده که با توجه به وجود دامهای اصیل و پشم حاصل از آنها ، این هنر _ صنعت نسل به نسل حفظ گردیده . بعدها سبک جدید بافت قالی با دارهای عمودی توسط شرکت فرش و صنایع دستی به این منطقه برده شده و هم اکنون دو نوع بافت (( سنتی و جدید )) در این منطقه انجام می شود . نقشهای گلدانی ، خشتی ، مددخانی و 000 از نقشهای زیبای سنتی قالیچه زابل محسوب می گردند .

قالی زابل با توجه به نوع بافت و گره از مرغوبیت مطلوبی برخوردار و در بازارهای داخلی و حتی خارجی جایگاهی را به خود اختصاص داده است .

د) گلیم بافی

یکی دیگر از رشته های صنایع دستی استان بافت گلیم های سنتی محلی (گلیم بلوچی ) است که در حوالی شهرستان خاش و حومه شهرستان سراوان بافته می شود .

این دست بافت ها با نقوش زیبای سنتی می توانند به عنوان کالایی با ارزش مطرح گردند . در حاشیه مرزی شهرستان زابل نیز بافت گلیم های محلی به شیوه سنتی رایج می باشد .

هـ) سکه دوزی

نوع دیگر از صنایع دستی انحصاری استان سکه دوزی است که به آینه دوزی ، دکمه دوزی نیز معروف و به گویش محلی سامان هم گفته می شود ، سکه دوزی با توجه به تنوع مواد اولیه و رنگارنگی پولکها و درخشش آینه های ریز و درشت طالبان زیادی دارد ، مصرف اصلی آن تزئین اطاقها ، مرکب تازه عروسان می باشد که به علت زیبایی ، کارشناسان صنایع دستی ، نوع کار را در طرحهای متنوع ارائه و آماده عرضه نمودند ، موطن اصلی سکه وزی در منطقه بلوچستان می باشد . اکنون طرحهای کوچک و بزرگ سکه دوزی در آپارتمانها و منازل مسکونی زینت بخش اطاقهای کوچک و بزرگ است .

و) حصیر بافی

وجود نخلهای زینتی کوتاه که در بیابانهای بلوچستان بسیار به چشم می خورد و به گویش محلی عنوان (( پیش Pishz )) را دارد ، باعث بافت مصنوعات حصیری بخصوص طناب حصیری میگردد . مورد مصرف طناب حصیری عمدتاً در نوعی مبلمان خراطی شده ارزان قیمت که در فروشگاه های صنایع دستی عرضه می گردد بیشتر به چشم می خورد ، نوعی زیرانداز ، سجاده حصیری کتور ، سیواس ( کفش حصیری ) ، صافی ، و 000 از جمله طرحهای تولید شده با حصیر است که بیشتر جنبه مصرف محلی دارد .

کشـــاورزی

در استان سیستان و بلوچستان اراضی قابل کشت ( آبی ، دیم ، آیش ) حدود 400 هزار هکتار می باشد که این مقدار حدود 2 درصد مساحت آنرا تشکیل می دهد و کل زمینهای زیرکشت حدود 330 هزار هکتار می باشد که به کشت محصولات زراعی و باغی اختصاص دارند .

سطح زیرکشت محصولات سالانه (هکتار(

سال زراعی / شهرستان

جمع کل

جمع

آبی

دیمی

81- 80

131512

80409

80409

0

ایرانشهر

33990

25519

25519

0

چابهار

2/6410

1826

1826

0

خاش

27226

18789

18789

0

زابل

5/765

7243

7243

0

زاهدان

2/18177

13616

13616

0

سراوان

5/23677

7202

7202

0

سرباز

6/7775

4264

4264

0

نیکشهر

6564

1950

1950

0

وضعیت اجتماعی استان سیستان و بلوچستان
چاپ
براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385 استان سیستان وبلوچستان دارای جمعیتی بالغ بر2405742 نفر بوده که ازاین مقدار1221240نفرمردو1184502نفررازنهاتشکیل می دهندو1193198 نفر در نقاط شهری و 1212544 نفر دیگر در نقاط روستایی سکونت دارند، اکثر جمعیت این استان را مسلمانان تشکیل داده ودرسال 1375 فقط 2590 نفر از ساکنین اقلیتهای مذهبی ( زرتشتی، مسیحی و کلیمی و ..) هستند.

مردم مسلمان ساکن در این منطقه عده ای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و بقیه آنها سنی حنفی مذهب هستند. ساکنین منطقه سیستان و بخشی از جمعیت شهرستان زاهدان اهل تشیع بود و منطقه بلوچستان اکثراٌ سنی مذهبند. از دیر باز مردم این منطقه علیرغم تفاوتهای مذهبی و قومی که با یکدیگر داشته اند، با صلح و صفا و صمیمیت در کنار یکدیگر روزگار گذرانیده اند و این تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز هموارده ادامه دارد. در رژیمهای گذشته بعلت بی توجهی دولتمردان به موضوع آبادانی و عمران این منطقه و عدم وجود مدارس در مناطق روستایی و دور افتاده اکثر جمعیت بالای 40 سال این استان که در نقاط روستایی سکونت داشته اند بیسواد بوده و موفق به فراگیری سواد و تحصیل علم و دانش نگردیده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نهادهای فرهنگی و توسعه آموزش و پرورش به مناطق روستایی و عشایری درصد باسوادان در استان افزایش یافته است.

بگونه ای که بر اساس آمار نامه سال 1375 مرکز آمار ایران از کل جمعیت 6 ساله و بالاتر استان به میزان 068/402/1 نفر حدود 8258/802 نفر باسواد هستند. نسبت با سوادی بین مردان بیش از زنان می باشند از مجموع افراد با سواد 338/466 نفر را مردان و 487/336 را زنان تشکیل می دهند. حال آنکه بعلت عدم وجود مدرسه در مناطق روستایی و عشایری و بدلیل عدم اعزام آموزگاران زن به این مناطق در سالهای قبل از انقلاب اسلامی اکثر دختران و زنان استان از نعمت سواد بی بهره بودند.

از لحاظ گسترش آموزش عالی نیز وضع در سالهای قبل از انقلاب به همین گونه بوده، فقط دانشگاه سیستان و بلوچستان در مرکز استان در زمان رژیم پهلوی تاسیس شده که با ظرفیت بسیار محدود دانشجویان غیر بومی از سایر نقاط کشور در این مرکز به تحصیل اشتغال داشته اند ولی پس از پیروزی انقلاب با رویکرد مناسبی که بمنظور رفع محرومیت از این منطقه در کلان کشور برنامه ریزی شد، با تاسیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، دانشگاه پیام نور ، دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان ، ایرانشهر ، زابل و سایر شهرستانها و در سالهای اخیر دانشگاه زابل راه برای توسعه همه جانبه فرهنگی و اجتماعی استان باز شده و با تلاش و همت مسئولین محلی و مردم استان، آینده ای روشن و امیدوار کننده پیش پای نسل آینده وجود دارد که فردایی بهتر را به ارمغان خواهد آورد

وضعیت اجتماعی استان

شهرستان زاهدان

اقوام وآداب ورسوم

درمیان ساکنان شهرزاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند . زاهدان شهر چند دروازه است که بدلیل مهاجرت پذیری تاکنون فرهنگی یکدست نیافته است . دین و مذهب مهمترین عامل اتحاد و همدلی مردم زاهدان است . وجود اقوام ، ادیان و مذاهب اسلامی مختلف درشهر آنرا به الگویی نمادین برای شهرها در ایران و کشورهای دیگر تبدیل کرده است . علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان وبلوچستان خصوصا شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده و درگیری های قومی و قبیله ای و مذهبی هم همین نکته اساسی است .

ازجمله مهمترین برنامه های مذهبی که هرسال در زاهدان چشمگیراست عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیگر ائمه اطهار (ع) است که هرگروه از مردم به شیوه قومی خویش به عزاداری پرداخته وتنوع در مراسم به گویشها ، زبانها ، آداب و رسوم و …. یک امتیاز معنوی ویژه برای زاهدان به شمار می رود . این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی ، یزدی ، خراسانی ، کرمانی ، ترک و افغان می باشند.

خوراک

ازانواع خوراک های بومی می توان به شیلانچ ، شیرمال ، کهلی ، کباب تنورچه ، آبگوشت ، کشک زرد ، کشک سفید ، تجگی ، قلیفی ، کلوچه و ….. اشاره نمود.

شهرستان زابل (سیستان)

خط

کاوش باستان شناسی در شهر سوخته سیستان روشن نمود که هنگام شکوفایی این فرهنگ در 3200 ق م خط نگارگری در سیستان رواج داشته ار جمله گل نگار دوزنقه ای شکلی است که از آغاز دوران ایلامی در لایه دهم شهرسوخته پیدا شده است در دوره هخامنشی خط رایج در منطقه میخی بود خط اوستایی نیز در بعضی سکه های آن زمان دیده شده است پس از اسلام خط معلقی راابراهیم سجستانی ابداع نمود بعد از شهریاری یعقوب لیث ، زبان و کتاب رایج در سیستان پارسی دری و پهلوی بود.

فرهنگ نامه

تمدنی که اکنون درسیستان شاهدآن هستیم رهاورد مشعلی تابناک است که در طی هزاران سال سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر رسیده است و شامل فرهنگی اصیل در قسمتهای مختلف زندگی وفولکلور منطقه می باشد.

آیین ها و مراسم

درسیستان آیینها برگرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ، و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:

1-آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رودخانه هیرمنداست که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد). ( مراسم جشن گندم ) جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص سیستانی برای هرتازه واردی بسیار جذاب می باشد .

2-آیینهای مذهبی ( عیدفطر، عید غدیر، عیدقربان ومبعث پیامبر –تولد حضرت علی (ع) ومراسم آیینی نیمه شعبانکه مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته ویک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند مراسم سحرخوانی و رمضان خوانی در شب های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .

3-آیین های ملی (نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه وسایرزیارتها میروند و جشن می گیرند وشادی می کنند مراسم وآیینهای بسیار زیبایی نیر در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد.

ادبیات شفاهی

ضرب المثلها ، افسانه های کهن سیستانی ، داستانهای حماسی و اشعار محلی است که ریشه در اعتقادات و باورهای سنتی واصیل مردم دارد.

موسیقی سنتی

موسیقی برگرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار است و دارای قدمتی کهن است در موسیقی سازی ، انواع سازهای محلی از جمله قیچک ، نی ، دایره ، سرنا و ساز ودهل استفاده میگردد که توسط هنرمندان بومی در خود منطقه ساخته می شود و درکنار موسیقی آوازی و مقامی که برگرفته از احساسات و فولکلور مردم است در ردیف ها و آواها به صورت دوبیتی ها ، ( سیتکها ) رباعی ها ، لالایی ها و به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.

رقص شمشیر از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی درمنطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی با شور واشتیاق خاصی در جشنها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد.

بازیها و ورزشهای محلی

کشتی کچ گردان Kach خاستگاه دیرینه ای در سیستان دارد وبسیاری از فنون آن اکنون در کشتی آزاد که ورزش ملی ایران است اجرا می گردد.کودی Kavade از بازی های محلی و اصیل سیستانی است هم اکنون به عنوان ورزش بومی و رسمی شهرت بین الملل یافته و در بیشترمسابقات برگزار می گردد:

خسو Khoso – شنا – چوک بازی – چوب بازی و رقص شمشیر مناسکی آیینی که از قدمت و اعتبار ویژه ای در سیستان برخوردار است و دربیشتر جشنها برگزار می گردد.

معماری

یکی از جاذبه های سیستان معماری وبهره گیری مثبت از فرایند چرخه طبیعت در ساخت مساکن است که به بهترین شکل در زندگی مردم نمو دارد.

سوغات منطقه

سوغات محلی در سیستان شامل انواع نان – شیرینی جات محلی ( کلوچه محلی – تجکی – لندو _ قتلمه ) – بورک ، آچار ، کشک و میوه مثل انگور یاقوتی – خربزه و هندوانه زابلی .

انواع صنایع دستی ( قالی – پوشاک محلی – حصیر – گلیم و پارچه )

شهرستان زهک (سیستان )

مراسم و آیین ها

از جمله این آداب ، رسوم و سنن و اعتقادات می توان به مراسم خواستگاری ، ازدواج ، تدفین اموات ، مردم داری ، غزاداری و تعزیه خوانی ، آداب ماه مبارک رمضان ( سحر خوانی و رمضان خوانی ) انفاق ایتام و اکرام ، مراسم خاص بوی مردگان وزندگان زیارت حج و کربلا اشاره نمود.

آوا و موسیقی

دایره یا داره ( دف ) زنان بیشتر در مراسم شادی استفاده واز ساز ( وسیله ای که با دمیدن درآن تولید صوت دلنواز می شود) و دهل ( طبل از چوب و پوست آهو ) مردان استفاده می کرده اند. همین مراسم باصدای دهل وساز همراه با رقص شمشیر است که شکوه و جلوه ای خاص یافته تا آن حد که از گروه موسیقی دهل و ساز سیستانی به عنوان گروه پیشتاز موسیقی سنتی ایرانی در مجامع بین المللی استفاده می شود.

غذاهای محلی و بومی

در روستای این دیار بخصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود که شامل قاتق ( آبگوشت محلی ) اجیزک ( اشکنه ) اجیزک تخم مرغ ( اشکنه تخم مرغ ) تاسوی ( کاچی ) قروت ( کشک سفید) کشک زرد آرد دستمال ( یک نوع فرنی ) نانهای محلی چلبک ، قتلمه ، قیفی ، بورک ، نان تفتان و ترشی و شیرینی جات رخمی ( قره قروت ) کلوچه قندی خرمایی و شیری لندو ( خرما و گندم بریان ) تجکی ( سمنو) وستو ( آرد گندم بریان و شکر ) می شود.

ورزشهای بومی

از زمره این بازیها در این منطقه میتوان به خسوخسو و کبدی اشاره نمود. با حفظ و احیاء آن اکنون ورزشکاران این منطقه در بازیهای فوق ، خوش درخشیده اندو نام کشور را در سطح بین المللی مطرح نموده اند.

شهرستان خاش

پوشاک

لباس مردانه به صورت پیراهن با دامن بلند ، شلوار تقریبا گشاد چین دار و جلیقه با تزئینات سوزن دوزی محلی و کلاه و مندیل می باشد و لباس زنانه با تزئینات بسیار زیبای سوزن دوزی با دست می باشد که شامل سرآستین – جیب یا گپتان –دمپا وسرسینه می باشد.

کشاورزی

شهرستان خاش با دراختیار داشتن 322 هکتار باغات زردآلو ، 320 هکتار باغات انار ، 345 هکتار باغات انگور ، 1368 هکتار باغات پسته و 497 هکتار باغات خرمای آبی ، 3300 هکتار خرمای دیم رتبه دوم پس از سراوان از لحاظ سطح زیرکشت محصولات باغی در استان را دارا است .

بازیهای محلی

1- کتار : که درواقع بصورت شطرنج بین دوتا چهارنفر بازی می شود.

2-چوک : با چهارعدد چوب توسط چهاربازیکن بازی می شود.

3-کپک : گرفتن پای چپ با دست راست که با دست چپ به حریف حمله کرده که مشابه کودی زابلی است .

4- کشتی محلی : گرفتن دست به بند یا کمربند شلوار حریف

طب سنتی

برای درمان مرضهای عام و خاص منطقه از قدیم تاکنون از گیاهان دارویی که در گوشه و کنار این منطقه می روید استفاده می شده که چند نمونه از این گیاهان عبارتند از :

1- سنگ سگار: برای درد دل بچه استفاده می شود.

2- شوتک : برای بچه ها واکثر نوزادان کاربرد دارد.

3- مور: گیاهی تلخ که برای شکم درد استفاده می شود.

4- گونجک : شیره درخت بنه است که برای درمان دندان درد وزنان زائو استفاده میشود.

5- درمنه : محلولی از بوته درمنه است که برای دل درد استفاده میشود بسیار تلخ و بد بو است .

6- اوشترک : ماده ای که از گیاه تیک به دست می آید برای زخمهای عفونتی بیشتر استفاده می شود.

علاوه بر موارد فوق در این منطقه طب سوزنی یا کوبه هم رایج است که با سوزن و توسط افراد قدیمی انجام می شود.

موسیقی

1- لیکو : سازمحلی است که با سه تار و دهل و سرور که بیشتر به بیان رشادتهای افراد که دارای مضمون حماسی است نواخته می شود.

2- نازینک : با ساز ودهل همراه است .

3- هالوکه : توسط زنان در هنگام عزا سروده میشود.

شهرستان ایرانشهر

شعر وموسیقی محلی

سازهایی مثل قیچک ، رباب ، بنجو، تمبورک و دهلک وسازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است .دهل و سرنا از دیگر سازهای رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد. از استادان وهنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیرمحمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینارزهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادربخش آبسالان شاعر معاصر نام برد.

بازیهای محلی

برخی از این بازیها عبارتند از تلکی – هپت سنگ – هدکان رو – لکرشانکی – سرسره بازی و ….

پوشاک

پوشاک مردان شامل یک پیراهن بلند و شلوارگشاد و بسیار پرچین به همراه دستار یا لنگی بردور سر می باشد. پوشاک زنان بلوچ نیز تقریبا مشابه پوشاک مردان است بااین تفاوت که بخشهایی از سرآستین ، سرپاچه و قسمت پیش و جلوی پیراهن رابا قطعات پارچه با زیباترین نقش های بومی و محلی رنگارنگ سوزن دوزی شده تزئین نموده اند ، رنگ ونقش این تزئینات سوزن دوزی شده در مناطق مختلف بلوچستان اندکی با هم متفاوت می باشد.

صنایع دستی و هنرهای سنتی :

تکه دوزی ، بلوچی دوزی ، گلیم ، حصیر ، سبد ، زیورآلات سنتی ، البسه محلی ، از مشهورترین صنایع دستی و محصولات این شهرستان می باشد.

شعر وموسیقی محلی

سازهایی مثل قیچک ، رباب ، بنجو، تمبورک و دهلک وسازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است .دهل و سرنا از دیگر سازهای رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد. از استادان وهنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیرمحمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینارزهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادربخش آبسالان شاعر معاصر نام برد.

بازیهای محلی

برخی از این بازیها عبارتند از تلکی – هپت سنگ – هدکان رو – لکرشانکی – سرسره بازی و ….

شهرستان سراوان

خوراک :

1- شولو و کشک از آرد ذرت آرد گندم و ادویه مخصوص تهیه می شود.

2- تباهه خوراکی از گوشت بوده است گوسفند را به مدت یک تا دوسال پروار و ذبح می کنند . گوشت آنرا تکه تکه کرده و پس از اندود نمک ، زردچوبه و پودر انار دانه معمولا در فضای باز و یا داخل اطاق بزرگ آویخته و پس از خشک شدن در فصل زمستان از آن استفاده می کنند.

شیرینیجات : حلواشکری ، حلوابری ، حلوا چنگال ، حلوا خرمه ای ، حلوا آبی

ترشیجات : حرام ( ترشی لیمو) ، ترشی انبه

سوغات شهرستان

سوزن دوزی ، سفال کلپورگان ، خرما ، حصیربافی و سکه دوزی می باشد.

مشاهیر

دکتر رحمانی ، حمیدالله میرمرادزهی در رشته حقوق ، مولوی شهداد مسکانزهی نیز از مشاهیر علمای منطقه است که از وی بیش از 20 جلد کتاب در زمینه تالیف و ترجمه علوم ومعارف اسلامی به یادگار مانده است . مولوی عبدالعزیز ساداتی نیز از مشاهیر منطقه است که با احیای حوزه علمیه دارالعلوم زنگیان که از آن طلاب زیادی فارغ التحصیل شدند.

شهرستان سرباز

پوشاک

لباس مردان اغلب به رنگ روشن می باشد و برای جلوگیری از تابش مستقیم آفتاب عمامه ای دور سرمی پیچند و شال یا لنگی بر روی شانه می اندازند . پوشاک زنان بلوچ علاوه بر اینکه تحت تاثیر شرایط آب و هوایی منطقه است ، متاثر از فرهنگ کشورهای پاکستان و هندوستان قرار دارد . لباس زنان بلوچ به طرز شگفت آوری سوزندوزی و یا گلدوزی شده اند و روسری یا سریگ زنان نیز سوزندوزی و قلاب دوزی می شوند.

آداب و رسوم

مراسم تولد

درهنگام تولد نوزاد به مدت هفت شب با حلوای محلی شیرگی که از شیره خرما درست می شود از اطرافیان پذیرایی می کنند . در روز ششم برای نوزاد پسر دوگوسفند و برای نوزاد دختر یک گوسفند قربانی و بین اطرافیان تقسیم می کنند.

سوگواری

در مراسم سوگواری زنان پارچه سیاهی دورکمر بسته و دست ها را مشت بر روی سینه و درحالت نشسته به زانو به مدت چهل روز می زدند. تا یکسال از خانه بیرون نرفته و لباس های سیاه پوشیده ومردم را دعوت به قرآن خوانی می کنند.

بازیهای محلی

از مهمترین بازیهای رایج در منطقه میتوان کپگ ( بازی با پا ) ، وررود ( بازی روی زمین ) ، انجلاسکی ، چک تلی ، چیتی ، هفت سنگی ، 9 خانه ای ، دارگلی ( معمولا در آب صورت می گیرد) ، مجولی را مربوط به بازیهای پسرانه و 6 خانه ای ، دولکی ( بازی با سنگ های کوچک ) ، چم بندکی ( باز و بسته شدن چشم ) ، دوتک ( عروسک بازی ) ، منگلیکی ( بازی النگو) ، بازی با نخ ( تردستی ) از بازهای دخترانه نام برد که از قدمت طولانی برخوردارند.

سفالگری

یکی از منطقه های حاصلخیز و سربز بلوچستان بخش سرباز که در فاصله 60 کیلومتری راسک مرکز این شهرستان واقع است در یکی از روستاهای اطراف این بخش به نام کوه میتگ یک خانواده سفالگر زندگی می کنند. هم اکنون چهار مرد ویک زن آخرین بازمانده های گروه بزرگ سفال سازان این روستای چند صدساله است . ایشان خاک مورد مصرف خود را از روستای انزاء در نزدیکی محل زندگی شان تهیه می کنند این سفالگران ساخته های خود رابرای فروش به شهرهای چابهار ، نیکشهر و ایرانشهر می برند و تنها کسانی که این هنر را آموزش می بینند فرزندان خود آنها هستند . قابل ذکر است که سفالهای این منطقه عاری از هرگونه پوشش لعابی و مانند آن هستند.

مهمترین انواع صنایع دستی شهرستان سرباز عبارتند از :

سوزن دوزی ، سکه دوزی ، گلیم بافی ، زیورآلات سنتی ، البسه محلی ، حصیربافی و سفال.

شهرستان نیکشهر

شیرینیجات سنتی منطقه

انواع واقسام شیرینیجات :

1- حلوای قندی 2- حلوای شیره ای 3- خرما بریچ 4- چنگال 5- موش 6- ملائی

انواع نان

1- نان تینموش 2- نان تینی 3- نان القاری 4- نان ترونی 5- نان حلکاکی 6- نان دوتینگی 7- نان کمانچ نان پرانی 8- نان برنجی

غذاهای محلی

تباهگ Tobahig) ) وانباگ

آوازها و ذکرها درآئین مالد ( پیرپتر)

یک دسته از مشهورترین این آوازها لیکو ، زهیروک ، کردی ، موتک ، شعر ، شعرهای حماسی مانند میرقنبر ، چاکر و گوهرام و …. وشعرهای تاریخی مانند دادشاه بلوچ وجیندخان ، اشعار عاشقانه مانند عزت ومیرک وآوازهای گواتی وآوازهای مالد ( آیین مربوط به شفا ) هستند . آوازهای گواتی و مالد آوازهایی هستند که در طول اجرای مراسم آئینی گواتی و مالد (پیرپتر ) خواند می شوند.

دسته دیگر آوازهای عروسی ، زامان وتولد است نازینک ، لارو ، هالو ، شپتاکی ، سپت ، لولی و ….

صنایع دستی

حصیربافی در هلونچگان

روستای هلونچگان از توابع بخش قصرقند مرکز تولیدحصیرمی باشد که برای فروش به شهر قصرقند آورده می شود. مواد اولیه آن از درخت نخل تامین می شود. انواع زیرانداز ، سایه انداز ، کیف و … با این روش ساخته می شود.

سفال سازی در هلونچگان

روستای هلونچگان از توابع بخش قصرقند مرکز تولید سفال می باشد. خاک آن از کوههای شادیگر تامین می شود . این سفال در خانه ها توسط زنان تولید می شود . ظروف آشپزخانه ، کوزه های آب وگول های چاه در این محل تولید می شود.

شهرستان کنارک

فرهنگ عامه

ساکنان کنارک بلوچ واز نژاد آریایی هستند. زبان اغلب مردم ، بلوچی و به گویش مکرانی سخن می گویند.

پوشاک

لباس زنان و دختران

درچندتکه برجسته شامل بالاتنه ( زی یا زیگ یا جیگ ) ، قسمت روی شکم تا انتهای دامن ( گفتان ، گوپتان یا جیب ) ، سرآستین ( آستونک ) ، سرپاچه شلوار( شلوار دپ ) است و نیز برسر خود تکه یا سریک که کمی بزرگتر از چارقد است می بندند.

لباس مردان

تشکیل شده از پیراهن بلندی که تاسرزانو و گاهی پایین تربوده و به طورمتوسط شامل پنج و نیم مترپارچه است که آن را جامگ می نامند. شلوار تشکیل شده از سه متر و نیم تا چهارمتر پارچه و به جای کمربند، نخی به نام هنجگ یا سرن بند استفاده می شود . بعضی از مردان شال بر سر میپیجند که آن را لنگته یا مندیل یا پاک می نامند.

خوراک

1- بتوماش : نوعی غذای محلی که از ترکیب برنج و ماش می باشد . برای تهیه ابتدا ماش را سرخ کرده و با آسیای دستی آسیاب کرده و ماش ، برنج و آب را مخلوط نموده و دوری می گذارند.

2- شودوده : نوعی غذای محلی است که از سرخ کردن خرما با روغن که گاهی به آن کنجد و بادام نیز اضافه می شود تهیه می گردد.

3- ماشینگ : نوعی سوپ ماش که با نان خورد می شود.

4- کیش : مغز درخت خرمای جوان که شیرین و سفیدرنگ است .

5- دلگ : برنج کوبیده شده که با آب به صورت شل تهیه می شود.

6- ناروش : خورشت که اغلب با خورشت ماهی (کوگئرت ) و خورشت مرغ مصرف می شود.

7- بریانی : ماننداستامبولی است طبخ آن را با مرغ و ماهی به همراه ادویه فراوان و تند مصرف می باشد.

8- انباغ : مرغ را ریش ریش کرده وبه همراه شنبلیله کاملا سرخ می کنند.

9- شیلانج : کشک را درهاون می کوبند و باآب و کمی روغن داغ می کنند.

10-تباهگ : گوسفند را درزمستان پس از ذبح و درآوردن پوست د رهوای آزاد به ریسمانی می آویزند تا خشک شود و به آن کمی آب انار و نمک می زنند این گوسفند خشک شده را در طول زمستان تکه تکه کرده و می خورند گاه نیز همراه آن برنج مصرف می کنند.

انواع نان ها

1- خمیر : مانند نان تافتون است .

2- تی موش : نان نازکی است نازکتر از لواش آن را فطیر هم می گویند چون با خمیر بی مایه درست می شود.

3- نان روغنی تنوری : حلکاری

4- نان ذرت:سرهو = ذرت قرمز

5- نان کماچ یا ریگی ( خوری ، هوری )

6- نان روغنی روتابه

شهرستان چابهار

مردم شناسی و فرهنگ عامه

الف) اعیاد و جشن ها

عیدقربان وعید فطر را به ویژه بسیار باشکوه برگزار میکنند و به مدت 3 روز به دید و بازدید هم رفته و درجشن و سرور به سرمی برند.

ب )پوشاک

مردان بلوج لباسی ساده و بلند به همراه دستاری که عموما سفید است برتن دارند. پوشاک زنان ودختران از زیبایی خاصی برخوردار است در دوخت و تزئین لباسهای زنانه از هنر منحصر به فرد سوزن دوزی و پریوار دوزی بلوچ استفاده می شود. آنچه زیبایی البسه زنان بلوچ را کامل می کند زیورآلاتی از طلا و جواهراست که ساخت آنها نیز یکی از هنرهای سنتی و اصیل منطقه است .

ج ) غذاها ونان های محلی

غذاها: بتوماش ، شودوده ، بتوهواری ، ماشینگ ، پاکگین ماهیک ، کورک ، گلوهک ، ناروش ، کیش ، دلک .

در گویش محلی به نان نگن گفته می شود و شامل انواع ذیل است :

1- تینی : نان هایی که روی صفحه فلزی ( تابه آهنی ) پخته می شوند و عبارتند از :

تین موش ، تینی روغنی ، دک ، سی سرک ، ست پوری ، رتی

2- گجری سنت یا نان تنوری : حمیری ، جویه نان ، تاپگی

3- نان مخصوص عشایر: پناریک ، پورانی

4- نان ذرت : شلو ، رحتو ، شلو ، تیموش ، بکد

آلات موسیقی

1- سرور یاقیچک

2- رباب :از سازهای مضرابی است

3-تمبورک یا سه تار

4- سورنا : در مراسم عروسی همراهی دهل می باشد

5- دهل بزرگ

6- تمبوک : دهل کوچکتری می باشد که کنار دهل بزرگ سورنا را همراهی می کند

7- دهلک : دهل دوطرفه کوچک و بلندی است .

8- دهل بزرگ لیوا : دهل رحمانی بزرگ و حجیمی است که تنها در مراسم رقص لیوا از آن استفاده می شود.

9- دهل مگرمان : طبل بلند یک طرفه است در قدیم برای خبررسانی استفاده می شده است

10 – نل : قلم –نی

11- سما یا دف

12- بینجو

صنایع دستی

سوزن دوزی ، سکه دوزی ( سامان ) ، حصیربافی ، ساخت ابزار و آلات موسیقی ، صنایع دستی دریایی .

وضعیت اجتماعی استان
براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385 استان سیستان وبلوچستان دارای جمعیتی بالغ بر2405742 نفر بوده که ازاین مقدار1221240نفرمردو1184502نفررازنهاتشکیل می دهندو1193198 نفر در نقاط شهری و 1212544 نفر دیگر در نقاط روستایی سکونت دارند، اکثر جمعیت این استان را مسلمانان تشکیل داده ودرسال 1375 فقط 2590 نفر از ساکنین اقلیتهای مذهبی ( زرتشتی، مسیحی و کلیمی و ..) هستند.

مردم مسلمان ساکن در این منطقه عده ای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و بقیه آنها سنی حنفی مذهب هستند. ساکنین منطقه سیستان و بخشی از جمعیت شهرستان زاهدان اهل تشیع بود و منطقه بلوچستان اکثراٌ سنی مذهبند. از دیر باز مردم این منطقه علیرغم تفاوتهای مذهبی و قومی که با یکدیگر داشته اند، با صلح و صفا و صمیمیت در کنار یکدیگر روزگار گذرانیده اند و این تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز هموارده ادامه دارد. در رژیمهای گذشته بعلت بی توجهی دولتمردان به موضوع آبادانی و عمران این منطقه و عدم وجود مدارس در مناطق روستایی و دور افتاده اکثر جمعیت بالای 40 سال این استان که در نقاط روستایی سکونت داشته اند بیسواد بوده و موفق به فراگیری سواد و تحصیل علم و دانش نگردیده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نهادهای فرهنگی و توسعه آموزش و پرورش به مناطق روستایی و عشایری درصد باسوادان در استان افزایش یافته است.

بگونه ای که بر اساس آمار نامه سال 1375 مرکز آمار ایران از کل جمعیت 6 ساله و بالاتر استان به میزان 068/402/1 نفر حدود 8258/802 نفر باسواد هستند. نسبت با سوادی بین مردان بیش از زنان می باشند از مجموع افراد با سواد 338/466 نفر را مردان و 487/336 را زنان تشکیل می دهند. حال آنکه بعلت عدم وجود مدرسه در مناطق روستایی و عشایری و بدلیل عدم اعزام آموزگاران زن به این مناطق در سالهای قبل از انقلاب اسلامی اکثر دختران و زنان استان از نعمت سواد بی بهره بودند.

از لحاظ گسترش آموزش عالی نیز وضع در سالهای قبل از انقلاب به همین گونه بوده، فقط دانشگاه سیستان و بلوچستان در مرکز استان در زمان رژیم پهلوی تاسیس شده که با ظرفیت بسیار محدود دانشجویان غیر بومی از سایر نقاط کشور در این مرکز به تحصیل اشتغال داشته اند ولی پس از پیروزی انقلاب با رویکرد مناسبی که بمنظور رفع محرومیت از این منطقه در کلان کشور برنامه ریزی شد، با تاسیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، دانشگاه پیام نور ، دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان ، ایرانشهر ، زابل و سایر شهرستانها و در سالهای اخیر دانشگاه زابل راه برای توسعه همه جانبه فرهنگی و اجتماعی استان باز شده و با تلاش و همت مسئولین محلی و مردم استان، آینده ای روشن و امیدوار کننده پیش پای نسل آینده وجود دارد که فردایی بهتر را به ارمغان خواهد آورد.

وضعیت اجتماعی استان

شهرستان زاهدان

اقوام وآداب ورسوم

درمیان ساکنان شهرزاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند . زاهدان شهر چند دروازه است که بدلیل مهاجرت پذیری تاکنون فرهنگی یکدست نیافته است . دین و مذهب مهمترین عامل اتحاد و همدلی مردم زاهدان است . وجود اقوام ، ادیان و مذاهب اسلامی مختلف درشهر آنرا به الگویی نمادین برای شهرها در ایران و کشورهای دیگر تبدیل کرده است . علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان وبلوچستان خصوصا شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده و درگیری های قومی و قبیله ای و مذهبی هم همین نکته اساسی است .

ازجمله مهمترین برنامه های مذهبی که هرسال در زاهدان چشمگیراست عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیگر ائمه اطهار (ع) است که هرگروه از مردم به شیوه قومی خویش به عزاداری پرداخته وتنوع در مراسم به گویشها ، زبانها ، آداب و رسوم و …. یک امتیاز معنوی ویژه برای زاهدان به شمار می رود . این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی ، یزدی ، خراسانی ، کرمانی ، ترک و افغان می باشند.

خوراک

ازانواع خوراک های بومی می توان به شیلانچ ، شیرمال ، کهلی ، کباب تنورچه ، آبگوشت ، کشک زرد ، کشک سفید ، تجگی ، قلیفی ، کلوچه و ….. اشاره نمود.

شهرستان زابل (سیستان)

خط

کاوش باستان شناسی در شهر سوخته سیستان روشن نمود که هنگام شکوفایی این فرهنگ در 3200 ق م خط نگارگری در سیستان رواج داشته ار جمله گل نگار دوزنقه ای شکلی است که از آغاز دوران ایلامی در لایه دهم شهرسوخته پیدا شده است در دوره هخامنشی خط رایج در منطقه میخی بود خط اوستایی نیز در بعضی سکه های آن زمان دیده شده است پس از اسلام خط معلقی راابراهیم سجستانی ابداع نمود بعد از شهریاری یعقوب لیث ، زبان و کتاب رایج در سیستان پارسی دری و پهلوی بود.

فرهنگ نامه

تمدنی که اکنون درسیستان شاهدآن هستیم رهاورد مشعلی تابناک است که در طی هزاران سال سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر رسیده است و شامل فرهنگی اصیل در قسمتهای مختلف زندگی وفولکلور منطقه می باشد.

آیین ها و مراسم

درسیستان آیینها برگرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ، و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:

1-آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رودخانه هیرمنداست که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد). ( مراسم جشن گندم ) جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص سیستانی برای هرتازه واردی بسیار جذاب می باشد .

2-آیینهای مذهبی ( عیدفطر، عید غدیر، عیدقربان ومبعث پیامبر –تولد حضرت علی (ع) ومراسم آیینی نیمه شعبانکه مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته ویک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند مراسم سحرخوانی و رمضان خوانی در شب های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .

3-آیین های ملی (نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه وسایرزیارتها میروند و جشن می گیرند وشادی می کنند مراسم وآیینهای بسیار زیبایی نیر در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد.

ادبیات شفاهی

ضرب المثلها ، افسانه های کهن سیستانی ، داستانهای حماسی و اشعار محلی است که ریشه در اعتقادات و باورهای سنتی واصیل مردم دارد.

موسیقی سنتی

موسیقی برگرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار است و دارای قدمتی کهن است در موسیقی سازی ، انواع سازهای محلی از جمله قیچک ، نی ، دایره ، سرنا و ساز ودهل استفاده میگردد که توسط هنرمندان بومی در خود منطقه ساخته می شود و درکنار موسیقی آوازی و مقامی که برگرفته از احساسات و فولکلور مردم است در ردیف ها و آواها به صورت دوبیتی ها ، ( سیتکها ) رباعی ها ، لالایی ها و به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.

رقص شمشیر از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی درمنطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی با شور واشتیاق خاصی در جشنها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد.

بازیها و ورزشهای محلی

کشتی کچ گردان Kach خاستگاه دیرینه ای در سیستان دارد وبسیاری از فنون آن اکنون در کشتی آزاد که ورزش ملی ایران است اجرا می گردد.کودی Kavade از بازی های محلی و اصیل سیستانی است هم اکنون به عنوان ورزش بومی و رسمی شهرت بین الملل یافته و در بیشترمسابقات برگزار می گردد:

خسو Khoso – شنا – چوک بازی – چوب بازی و رقص شمشیر مناسکی آیینی که از قدمت و اعتبار ویژه ای در سیستان برخوردار است و دربیشتر جشنها برگزار می گردد.

معماری

یکی از جاذبه های سیستان معماری وبهره گیری مثبت از فرایند چرخه طبیعت در ساخت مساکن است که به بهترین شکل در زندگی مردم نمو دارد.

سوغات منطقه

سوغات محلی در سیستان شامل انواع نان – شیرینی جات محلی ( کلوچه محلی – تجکی – لندو _ قتلمه ) – بورک ، آچار ، کشک و میوه مثل انگور یاقوتی – خربزه و هندوانه زابلی .

انواع صنایع دستی ( قالی – پوشاک محلی – حصیر – گلیم و پارچه )

شهرستان زهک (سیستان )

مراسم و آیین ها

از جمله این آداب ، رسوم و سنن و اعتقادات می توان به مراسم خواستگاری ، ازدواج ، تدفین اموات ، مردم داری ، غزاداری و تعزیه خوانی ، آداب ماه مبارک رمضان ( سحر خوانی و رمضان خوانی ) انفاق ایتام و اکرام ، مراسم خاص بوی مردگان وزندگان زیارت حج و کربلا اشاره نمود.

آوا و موسیقی

دایره یا داره ( دف ) زنان بیشتر در مراسم شادی استفاده واز ساز ( وسیله ای که با دمیدن درآن تولید صوت دلنواز می شود) و دهل ( طبل از چوب و پوست آهو ) مردان استفاده می کرده اند. همین مراسم باصدای دهل وساز همراه با رقص شمشیر است که شکوه و جلوه ای خاص یافته تا آن حد که از گروه موسیقی دهل و ساز سیستانی به عنوان گروه پیشتاز موسیقی سنتی ایرانی در مجامع بین المللی استفاده می شود.

غذاهای محلی و بومی

در روستای این دیار بخصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود که شامل قاتق ( آبگوشت محلی ) اجیزک ( اشکنه ) اجیزک تخم مرغ ( اشکنه تخم مرغ ) تاسوی ( کاچی ) قروت ( کشک سفید) کشک زرد آرد دستمال ( یک نوع فرنی ) نانهای محلی چلبک ، قتلمه ، قیفی ، بورک ، نان تفتان و ترشی و شیرینی جات رخمی ( قره قروت ) کلوچه قندی خرمایی و شیری لندو ( خرما و گندم بریان ) تجکی ( سمنو) وستو ( آرد گندم بریان و شکر ) می شود.

ورزشهای بومی

از زمره این بازیها در این منطقه میتوان به خسوخسو و کبدی اشاره نمود. با حفظ و احیاء آن اکنون ورزشکاران این منطقه در بازیهای فوق ، خوش درخشیده اندو نام کشور را در سطح بین المللی مطرح نموده اند.

شهرستان خاش

پوشاک

لباس مردانه به صورت پیراهن با دامن بلند ، شلوار تقریبا گشاد چین دار و جلیقه با تزئینات سوزن دوزی محلی و کلاه و مندیل می باشد و لباس زنانه با تزئینات بسیار زیبای سوزن دوزی با دست می باشد که شامل سرآستین – جیب یا گپتان –دمپا وسرسینه می باشد.

کشاورزی

شهرستان خاش با دراختیار داشتن 322 هکتار باغات زردآلو ، 320 هکتار باغات انار ، 345 هکتار باغات انگور ، 1368 هکتار باغات پسته و 497 هکتار باغات خرمای آبی ، 3300 هکتار خرمای دیم رتبه دوم پس از سراوان از لحاظ سطح زیرکشت محصولات باغی در استان را دارا است .

بازیهای محلی

1- کتار : که درواقع بصورت شطرنج بین دوتا چهارنفر بازی می شود.

2-چوک : با چهارعدد چوب توسط چهاربازیکن بازی می شود.

3-کپک : گرفتن پای چپ با دست راست که با دست چپ به حریف حمله کرده که مشابه کودی زابلی است .

4- کشتی محلی : گرفتن دست به بند یا کمربند شلوار حریف

طب سنتی

برای درمان مرضهای عام و خاص منطقه از قدیم تاکنون از گیاهان دارویی که در گوشه و کنار این منطقه می روید استفاده می شده که چند نمونه از این گیاهان عبارتند از :

1- سنگ سگار: برای درد دل بچه استفاده می شود.

2- شوتک : برای بچه ها واکثر نوزادان کاربرد دارد.

3- مور: گیاهی تلخ که برای شکم درد استفاده می شود.

4- گونجک : شیره درخت بنه است که برای درمان دندان درد وزنان زائو استفاده میشود.

5- درمنه : محلولی از بوته درمنه است که برای دل درد استفاده میشود بسیار تلخ و بد بو است .

6- اوشترک : ماده ای که از گیاه تیک به دست می آید برای زخمهای عفونتی بیشتر استفاده می شود.

علاوه بر موارد فوق در این منطقه طب سوزنی یا کوبه هم رایج است که با سوزن و توسط افراد قدیمی انجام می شود.

وضعیت اقتصادی استان سیستان و بلوچستان
چاپ

صنعت

صنعت این استان از جمله بخشهایی است که در صورت آماده شدن شرایط زیربنائی ، تجهیز نیروی انسانی و تحولات اقتصادی و اجتماعی ، امکان رشد آن می باشد . ایجاد پیوند این بخش و سایر بخشها موجب پیشرفت صنایع دریایی و شیلاتی استان شده است . استراتژی توسعه زیربنایی بخش صنعت موجب ایجاد 11 شهرک صنعتی با 37 هزار و 507 هکتار در منطقه شده است . موقعیت خاص این استان به لحاظ همجواری با کشورهای افغانستان و پاکستان با وجود منطقه آزاد تجاری ، صنعتی چابهار از جمله مؤلفه های مهم استان برای ایجاد واحدهای صنعتی و معدنی است.

به طور کلی این استان از استعدادهای صنعتی و معدنی بالقوه ای برخوردار است که باید با اتخاذ تدابیر لازم و برنامه ریزی صحیح این قابلیتهابالفعل درآیند وبا اعطاء تسهیلات لازم به متقاضیان احداث واحدهای صنعتی و معدنی ، زمینه توسعه این واحدها را در استان فراهم آورد که ضرورت دارد مسئولین توجه بیشتری به بهره گیری از توانمندیهای صنعتی و معدنی این استان نمایند و زمینه سرمایه گذاری بخش خصوصی را افزایش دهند.

بررسی وضعیت استان تا پایان آذر ماه 1382 نشان می دهد که 578 فقره پروانه بهره برداری صنعتی با سرمایه گذاری 707میلیارد ریال و اشتغال 12227 نفر در صنایع مختلف موجود می باشد همچنین تعداد مجوزهای تأسیس 1293 فقره با پیش بینی سرمایه گذاری 6497124 میلیون ریال و اشتغال 32997 نفر با اکثریت صنایع غذایی ، کانی غیرفلزی و سایر صنایع موجود می باشد . تعداد طرحهای با پیشرفت فیزیکی بین 40 تا 98 درصد 76 واحد با پیش بینی اشتغال 1521 نفر می باشد طی سالهای 81 و80 از محل تسهیلات وجوه اداره شده جمعاً تعداد 77 طرح به مبلغ 171632 میلیون ریال تسهیلات بانکی و اشتغال 1256 نفر به تصویب کمیته برنامه ریزی استان رسیده است.

معدن

استان سیستان و بلوچستان با قرار داشتن بر روی کمربند فلزی و معدنی جهان که از یوگسلاوی تا پاکستان ادامه دارد دارای ذخایر غنی از فلزات و کانسارهای معدنی از قبیل کرومیت ، مس ، منگنز ، سرب و روی ، قلع ، تنگستن و همچنین عناصر و کانسارهای غیرفلزی نظیر تالک ، منیزیت ، گل سفید و سنگهای ساختمانی و تزئینی بویژه گرانیت می باشد .

وجود 430 هزار تن گارنت با عیار چهل درصد ، 10 میلیون تن آندالوزیت ، 5 میلیون تن فلدسپات و 130 هزار تن سیلیس با عیار 8/99 درصد و بیش از 43 هزار تن آنتیموان از دیگر مزایای معدنی این استان است .

مطالعات مشاورین و شرکتهای خارجی در زمینه اکتشاف معدن بیانگر وجود 417 یافته معدنی و کانسار است که شامل 42 نوع مختلف مواد معدنی می باشد . در حال حاضر از 103 فقره درخواست صدور پروانه اکتشاف واصله ، تعداد 84 فقره گواهینامه کشف با ذخیره تقریبی 798 میلیارد تن صادر شده و 34 معدن فعال با استخراج سالانه حدود 1/2میلیون تن موجود می باشند در جهت جذب سرمایه گذاری خارجی در بخش معدن از اواخر برنامه قراردادی با شرکت کانادایی زرکن در محدوده 30هزار کیلومتر مربع منعقد گردیده که تا کنون 15 منطقه 40 کیلومتر مربعی را به صورت قطعی شناسایی و 10 فقره پروانه اکتشاف معدنی نیز در این محدوده ها صادر و 5 فقره نیز در دست بررسی و اقدام است . اخیراً نیز در راستای مصوبه ویژه هیأت محترم وزیران اکتشافات طلا و مس در محدوده ای به وسعت 5 هزار کیلومتر مربع به کارشناسان چینی واگذار شده است.
قابلیت صنعتی شامل تولیداتی می شود که محصول تمام شده محسوب نشده و وضعیت نیمه تمام دارند و نیاز به فرآیند یا فرآیندهای دیگری جهت تکمیل آنها می باشد این قبیل صنایع می تواند در شکل دهی ساختار صنعتی هر منطقه مؤثر باشد . قابلیتهای صنعتی فوق الذکر شامل صنایع شیمیایی وسلولزی ، غذایی دارویی و بهداشتی ، فلزی ، غیرفلزی ، نساجی و پوشاک می باشند .

قابلیتهای صنعتی استان در جدول زیر آمده است :
قابلیتهای صنعتی ( محصولات نیمه تمام صنعتی (

شهرستان

غیر فلزی

فلزی

غذایی ، داروئی و بهداشتی

نساجی و پوشاک

زابل

شن و ماسه 5/22 هزار تن

ـ

آرد گندم 46 هزار تن

پارچه والیاف مصنوعی1/2میلیون مترمربع
نخ نیمه فاستونی 1500 تن
چرم وسالامبور 510 تن

زاهدان

شن و ماسه 5 میلیون تن

پروفیل آلومینیومی950تن پروفیل فولادی5/19هزار تن

آرد گندم 563 هزارتن شیرپاستوریزه420 تن

پارچه مخمل460هزارمتر مربع
کنجدفرآوری شده 3100 تن

خاش

سیمان پوزولان 657 هزار تن کلینکرسیمان 600 هزار تن

ـ

ـ

ـ

سراوان

ـ

ـ

ـ

چرم دباغی شده 510 تن

نیکشهر

شن و ماسه 844 هزار تن

ـ

ـ

ـ

چابهار

شن و ماسه 165 هزار تن

ـ

ـ

ـ

ایرانشهر

شن و ماسه 43 هزار تن

ـ

آرد گندم 80 هزار تن

پارچه کشباف تخت و گرد 65 تن
پارچه های سیستم پنبه ای و مصنوعی 8/28 میلیون مترمربع
نخ پنبه ای پلی استر 5000 تن

سرباز

ـ

ـ

ـ

ـ

جمع استان

شن و ماسه 67 میلیون تن

آرد گندم 690 هزار تن
شیرپاستوریزه 420 تن

قابلیتهای معدنی

قابلیتهای معدنی شامل اندیسهای معدنی و ذخایر شناخته شده در استان می باشد . اندیسهای معدنی شناخته شده شامل ذخایری هستند که بر اساس مطالعات اکتشافی انجام شده توسط بخش خصوصی و یا دولتی مورد اکتشاف قرار گرفته و منجر به شناسایی کانسار با ذخیره مشخص گردیده اند . که بر حسب گروههای فلزی ، غیرفلزی و مصالح ساختمانی در جدول زیر آورده شده است .

ذخایر معدنی شناخته شده

فلزی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

374 هزار

87

کرومیت

15 میلیون

55

مس

22 هزار

6

آهن

42 هزار

5

آنتیموان

91 هزار

26

منگنز

غیر فلزی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

805 هزار

5

منیزیت

نا محدود

1

نمک و اکسید منیزیم موجود درآب دریا

4/27 میلیون

4

کائولن

633 هزار

3

سیلیس

36 هزار

7

تالک

3/4میلیون

1

گارنت

5/22 میلیون

1

آندالوزیت

225 هزار

1

زئولیت

5 میلیون

1

فلدسپات

مصالح ساختمانی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

9/37 میلیون

37

گرانیت

7/2 میلیارد

6

آهک

276 هزار

5

مرمر

9/15 میلیون

4

مرمریت

7/3 میلیون

2

تراورتن

7/4 میلیون

2

گچ خاکی

15 میلیون

1

پوزولان

100 هزار

1

دولومیت

نامحدود

3

خاک رس و مارن

معادن فعال استان به تفکیک شهرستان

عنوان معدن

تعداد

نام شهرستان

گرانیت – لاشه تراورتنی – منیزیت

4

زاهدان

آهک و مارن _ پوزولان _ سنگ لاشه

3

خاش

آهک _ مرمر

2

ایرانشهر

سنگ لاشه ساختمانی

1

زابل

سنگ لاشه

2

چابهار

معادن غیرفعال استان به تفکیک ماده معدنی

(میزان ذخیره (تن

تعداد

نام ماده معدنی

374 هزار

87

کرومیت

15 میلیون

55

مس

22 هزار

6

آهن

42 هزار

5

آنتیموان

91 هزار

26

منگنز

9/15 میلیون

4

مرمریت

7/4 میلیون

2

گچ خاکی

100 هزار

1

دولومیت

نامحدود

3

خاک رس و مارن

4/27 میلیون

4

کائولن

633 هزار

3

سیلیس

36 هزار

7

تالک

3/4میلیون

1

گارنت

5/22 میلیون

1

آندالوزیت

225 هزار

1

زئولیت

5 میلیون

1

فلدسپات

نامحدود

1

نمک و اکسید منیزیم موجود در آب دریا

صنایع دستی

استان سیستان و بلوچستان همانگونه که از نامش پیداست از پیوست دو قوم سیستانی و بلوچ تشکیل گردیده است . با توجه به اصالت صنایع دستی و آمیختگی آن با فرهنگ و سنت ها ، این هنر _ صنعت در هر منطقه نشأت گرفته از سنت ها ، گویش ها و آداب و رسوم همان منطقه است . عمدتاً سوزن دوزی ، سکه دوزی ، سفال سازی ، گلیم بافی ، خورجین بافی ، جواهر سازی ، حصیر بافی ، خراطی ، قالیچه و پلاس بافی در شمار صنایع دستی موجود به حساب می آیند . اما آنچه که تا کنون تحت پوشش آموزشی و خدماتی مدیریت صنایع دستی استان قرار گرفته ، عبارتند از سوزندوزی و سکه دوزی بلوچ ، بافت قالی و قالیچه ، سفال سازی ، حصیربافی ، گلیم بافی و حفظ و احیاء صنایع دستی منسوخ شده که بطور اختصار به شرح آن پرداخته می شود .

الف) سوزندوزی

سوزندوزی نقش بستن روی پارچه با نخ ، یکی شدن نخ و پارچه با هم و تشکیل نقشی زیبا و سنتی است . سوزندوزی در نقاط مختلف استان به صورتهای گوناگون انجام می شود . در زاهدان سبک دوخت شماره دوزی یا آسان تانکه ، در زابل خامه دوزی ، در منقطه سراسری پریوار دوزی و در محدوده شهرستان ایرانشهر و نیک شهر سوزندوزی دوتاری ، موسم ، چهارتاری و 000 که با توجه به موتیوهای سنتی شکل می گیرد . اما آنچه که در این رشته از صنایع دستی که یکی از رودوزیهای منحصر بفرد کشور به حساب می آید مشترک میباشد ، آمیختگی هنردست و دقت چشم صنعتگر است ، که به همین دلیل سوزندوزی را به عنوان نور چشم زنان بلوچ می شناسند .

ب) سفال سازی

سفال سازی در خطه پهناور سیستان و بلوچستان سابقه ای تاریخی دارد ، از آثار مکشوفه شهر سوخته سیستان تا بقایای برجای مانده سفال در منطقه ایرانشهر ( قلعه بمپور و فنوج ) همه حکایت از قدمت این رشته از صنایع دستی استان دارد .

در 35 کیلومتری شهرستان مرزی سراوان روستائی بنام کلپورگان قرار دارد ، نام این روستا به همراه سفال آن زبان زد خاص و عام است ، آنها که از هنر مایه ای اندوخته اند ، خوب می دانند ، سفال سنتی کلپورگان از جمله سفالهای قدیمی و منحصر بفرد کشور به حساب می آید و سابقه ای چندین هزار ساله دارد .

ساخت آن صرفاً با دست و بدون بهره گرفتن از هر نوع ابزار کار و چرخ سفالگری است . نقش سفال از آمیزش آب با سنگ تی توک و با دست صنعتگر شکل می گیرد.

ج) قالی و قالیچه

بافت قالیچه های سنتی از دیر باز در منطقه سیستان رایج بوده که با توجه به وجود دامهای اصیل و پشم حاصل از آنها ، این هنر _ صنعت نسل به نسل حفظ گردیده . بعدها سبک جدید بافت قالی با دارهای عمودی توسط شرکت فرش و صنایع دستی به این منطقه برده شده و هم اکنون دو نوع بافت (( سنتی و جدید )) در این منطقه انجام می شود . نقشهای گلدانی ، خشتی ، مددخانی و 000 از نقشهای زیبای سنتی قالیچه زابل محسوب می گردند .

قالی زابل با توجه به نوع بافت و گره از مرغوبیت مطلوبی برخوردار و در بازارهای داخلی و حتی خارجی جایگاهی را به خود اختصاص داده است .

د) گلیم بافی

یکی دیگر از رشته های صنایع دستی استان بافت گلیم های سنتی محلی (گلیم بلوچی ) است که در حوالی شهرستان خاش و حومه شهرستان سراوان بافته می شود .

این دست بافت ها با نقوش زیبای سنتی می توانند به عنوان کالایی با ارزش مطرح گردند . در حاشیه مرزی شهرستان زابل نیز بافت گلیم های محلی به شیوه سنتی رایج می باشد .

هـ) سکه دوزی

نوع دیگر از صنایع دستی انحصاری استان سکه دوزی است که به آینه دوزی ، دکمه دوزی نیز معروف و به گویش محلی سامان هم گفته می شود ، سکه دوزی با توجه به تنوع مواد اولیه و رنگارنگی پولکها و درخشش آینه های ریز و درشت طالبان زیادی دارد ، مصرف اصلی آن تزئین اطاقها ، مرکب تازه عروسان می باشد که به علت زیبایی ، کارشناسان صنایع دستی ، نوع کار را در طرحهای متنوع ارائه و آماده عرضه نمودند ، موطن اصلی سکه وزی در منطقه بلوچستان می باشد . اکنون طرحهای کوچک و بزرگ سکه دوزی در آپارتمانها و منازل مسکونی زینت بخش اطاقهای کوچک و بزرگ است .

و) حصیر بافی

وجود نخلهای زینتی کوتاه که در بیابانهای بلوچستان بسیار به چشم می خورد و به گویش محلی عنوان (( پیش Pishz )) را دارد ، باعث بافت مصنوعات حصیری بخصوص طناب حصیری میگردد . مورد مصرف طناب حصیری عمدتاً در نوعی مبلمان خراطی شده ارزان قیمت که در فروشگاه های صنایع دستی عرضه می گردد بیشتر به چشم می خورد ، نوعی زیرانداز ، سجاده حصیری کتور ، سیواس ( کفش حصیری ) ، صافی ، و 000 از جمله طرحهای تولید شده با حصیر است که بیشتر جنبه مصرف محلی دارد .

کشـــاورزی

در استان سیستان و بلوچستان اراضی قابل کشت ( آبی ، دیم ، آیش ) حدود 400 هزار هکتار می باشد که این مقدار حدود 2 درصد مساحت آنرا تشکیل می دهد و کل زمینهای زیرکشت حدود 330 هزار هکتار می باشد که به کشت محصولات زراعی و باغی اختصاص دارند .

سطح زیرکشت محصولات سالانه (هکتار(

سال زراعی / شهرستان

جمع کل

جمع

آبی

دیمی

81- 80

131512

80409

80409

0

ایرانشهر

33990

25519

25519

0

چابهار

2/6410

1826

1826

0

خاش

27226

18789

18789

0

زابل

5/765

7243

7243

0

زاهدان

2/18177

13616

13616

0

سراوان

5/23677

7202

7202

0

سرباز

6/7775

4264

4264

0

نیکشهر

6564

1950

1950

0

وضعیت اجتماعی استان سیستان و بلوچستان
چاپ
براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385 استان سیستان وبلوچستان دارای جمعیتی بالغ بر2405742 نفر بوده که ازاین مقدار1221240نفرمردو1184502نفررازنهاتشکیل می دهندو1193198 نفر در نقاط شهری و 1212544 نفر دیگر در نقاط روستایی سکونت دارند، اکثر جمعیت این استان را مسلمانان تشکیل داده ودرسال 1375 فقط 2590 نفر از ساکنین اقلیتهای مذهبی ( زرتشتی، مسیحی و کلیمی و ..) هستند.

مردم مسلمان ساکن در این منطقه عده ای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و بقیه آنها سنی حنفی مذهب هستند. ساکنین منطقه سیستان و بخشی از جمعیت شهرستان زاهدان اهل تشیع بود و منطقه بلوچستان اکثراٌ سنی مذهبند. از دیر باز مردم این منطقه علیرغم تفاوتهای مذهبی و قومی که با یکدیگر داشته اند، با صلح و صفا و صمیمیت در کنار یکدیگر روزگار گذرانیده اند و این تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز هموارده ادامه دارد. در رژیمهای گذشته بعلت بی توجهی دولتمردان به موضوع آبادانی و عمران این منطقه و عدم وجود مدارس در مناطق روستایی و دور افتاده اکثر جمعیت بالای 40 سال این استان که در نقاط روستایی سکونت داشته اند بیسواد بوده و موفق به فراگیری سواد و تحصیل علم و دانش نگردیده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نهادهای فرهنگی و توسعه آموزش و پرورش به مناطق روستایی و عشایری درصد باسوادان در استان افزایش یافته است.

بگونه ای که بر اساس آمار نامه سال 1375 مرکز آمار ایران از کل جمعیت 6 ساله و بالاتر استان به میزان 068/402/1 نفر حدود 8258/802 نفر باسواد هستند. نسبت با سوادی بین مردان بیش از زنان می باشند از مجموع افراد با سواد 338/466 نفر را مردان و 487/336 را زنان تشکیل می دهند. حال آنکه بعلت عدم وجود مدرسه در مناطق روستایی و عشایری و بدلیل عدم اعزام آموزگاران زن به این مناطق در سالهای قبل از انقلاب اسلامی اکثر دختران و زنان استان از نعمت سواد بی بهره بودند.

از لحاظ گسترش آموزش عالی نیز وضع در سالهای قبل از انقلاب به همین گونه بوده، فقط دانشگاه سیستان و بلوچستان در مرکز استان در زمان رژیم پهلوی تاسیس شده که با ظرفیت بسیار محدود دانشجویان غیر بومی از سایر نقاط کشور در این مرکز به تحصیل اشتغال داشته اند ولی پس از پیروزی انقلاب با رویکرد مناسبی که بمنظور رفع محرومیت از این منطقه در کلان کشور برنامه ریزی شد، با تاسیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، دانشگاه پیام نور ، دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان ، ایرانشهر ، زابل و سایر شهرستانها و در سالهای اخیر دانشگاه زابل راه برای توسعه همه جانبه فرهنگی و اجتماعی استان باز شده و با تلاش و همت مسئولین محلی و مردم استان، آینده ای روشن و امیدوار کننده پیش پای نسل آینده وجود دارد که فردایی بهتر را به ارمغان خواهد آورد

وضعیت اجتماعی استان

شهرستان زاهدان

اقوام وآداب ورسوم

درمیان ساکنان شهرزاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند . زاهدان شهر چند دروازه است که بدلیل مهاجرت پذیری تاکنون فرهنگی یکدست نیافته است . دین و مذهب مهمترین عامل اتحاد و همدلی مردم زاهدان است . وجود اقوام ، ادیان و مذاهب اسلامی مختلف درشهر آنرا به الگویی نمادین برای شهرها در ایران و کشورهای دیگر تبدیل کرده است . علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان وبلوچستان خصوصا شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده و درگیری های قومی و قبیله ای و مذهبی هم همین نکته اساسی است .

ازجمله مهمترین برنامه های مذهبی که هرسال در زاهدان چشمگیراست عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیگر ائمه اطهار (ع) است که هرگروه از مردم به شیوه قومی خویش به عزاداری پرداخته وتنوع در مراسم به گویشها ، زبانها ، آداب و رسوم و …. یک امتیاز معنوی ویژه برای زاهدان به شمار می رود . این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی ، یزدی ، خراسانی ، کرمانی ، ترک و افغان می باشند.

خوراک

ازانواع خوراک های بومی می توان به شیلانچ ، شیرمال ، کهلی ، کباب تنورچه ، آبگوشت ، کشک زرد ، کشک سفید ، تجگی ، قلیفی ، کلوچه و ….. اشاره نمود.

شهرستان زابل (سیستان)

خط

کاوش باستان شناسی در شهر سوخته سیستان روشن نمود که هنگام شکوفایی این فرهنگ در 3200 ق م خط نگارگری در سیستان رواج داشته ار جمله گل نگار دوزنقه ای شکلی است که از آغاز دوران ایلامی در لایه دهم شهرسوخته پیدا شده است در دوره هخامنشی خط رایج در منطقه میخی بود خط اوستایی نیز در بعضی سکه های آن زمان دیده شده است پس از اسلام خط معلقی راابراهیم سجستانی ابداع نمود بعد از شهریاری یعقوب لیث ، زبان و کتاب رایج در سیستان پارسی دری و پهلوی بود.

فرهنگ نامه

تمدنی که اکنون درسیستان شاهدآن هستیم رهاورد مشعلی تابناک است که در طی هزاران سال سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر رسیده است و شامل فرهنگی اصیل در قسمتهای مختلف زندگی وفولکلور منطقه می باشد.

آیین ها و مراسم

درسیستان آیینها برگرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ، و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:

1-آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رودخانه هیرمنداست که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد). ( مراسم جشن گندم ) جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص سیستانی برای هرتازه واردی بسیار جذاب می باشد .

2-آیینهای مذهبی ( عیدفطر، عید غدیر، عیدقربان ومبعث پیامبر –تولد حضرت علی (ع) ومراسم آیینی نیمه شعبانکه مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته ویک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند مراسم سحرخوانی و رمضان خوانی در شب های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .

3-آیین های ملی (نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه وسایرزیارتها میروند و جشن می گیرند وشادی می کنند مراسم وآیینهای بسیار زیبایی نیر در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد.

ادبیات شفاهی

ضرب المثلها ، افسانه های کهن سیستانی ، داستانهای حماسی و اشعار محلی است که ریشه در اعتقادات و باورهای سنتی واصیل مردم دارد.

موسیقی سنتی

موسیقی برگرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار است و دارای قدمتی کهن است در موسیقی سازی ، انواع سازهای محلی از جمله قیچک ، نی ، دایره ، سرنا و ساز ودهل استفاده میگردد که توسط هنرمندان بومی در خود منطقه ساخته می شود و درکنار موسیقی آوازی و مقامی که برگرفته از احساسات و فولکلور مردم است در ردیف ها و آواها به صورت دوبیتی ها ، ( سیتکها ) رباعی ها ، لالایی ها و به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.

رقص شمشیر از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی درمنطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی با شور واشتیاق خاصی در جشنها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد.

بازیها و ورزشهای محلی

کشتی کچ گردان Kach خاستگاه دیرینه ای در سیستان دارد وبسیاری از فنون آن اکنون در کشتی آزاد که ورزش ملی ایران است اجرا می گردد.کودی Kavade از بازی های محلی و اصیل سیستانی است هم اکنون به عنوان ورزش بومی و رسمی شهرت بین الملل یافته و در بیشترمسابقات برگزار می گردد:

خسو Khoso – شنا – چوک بازی – چوب بازی و رقص شمشیر مناسکی آیینی که از قدمت و اعتبار ویژه ای در سیستان برخوردار است و دربیشتر جشنها برگزار می گردد.

معماری

یکی از جاذبه های سیستان معماری وبهره گیری مثبت از فرایند چرخه طبیعت در ساخت مساکن است که به بهترین شکل در زندگی مردم نمو دارد.

سوغات منطقه

سوغات محلی در سیستان شامل انواع نان – شیرینی جات محلی ( کلوچه محلی – تجکی – لندو _ قتلمه ) – بورک ، آچار ، کشک و میوه مثل انگور یاقوتی – خربزه و هندوانه زابلی .

انواع صنایع دستی ( قالی – پوشاک محلی – حصیر – گلیم و پارچه )

شهرستان زهک (سیستان )

مراسم و آیین ها

از جمله این آداب ، رسوم و سنن و اعتقادات می توان به مراسم خواستگاری ، ازدواج ، تدفین اموات ، مردم داری ، غزاداری و تعزیه خوانی ، آداب ماه مبارک رمضان ( سحر خوانی و رمضان خوانی ) انفاق ایتام و اکرام ، مراسم خاص بوی مردگان وزندگان زیارت حج و کربلا اشاره نمود.

آوا و موسیقی

دایره یا داره ( دف ) زنان بیشتر در مراسم شادی استفاده واز ساز ( وسیله ای که با دمیدن درآن تولید صوت دلنواز می شود) و دهل ( طبل از چوب و پوست آهو ) مردان استفاده می کرده اند. همین مراسم باصدای دهل وساز همراه با رقص شمشیر است که شکوه و جلوه ای خاص یافته تا آن حد که از گروه موسیقی دهل و ساز سیستانی به عنوان گروه پیشتاز موسیقی سنتی ایرانی در مجامع بین المللی استفاده می شود.

غذاهای محلی و بومی

در روستای این دیار بخصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود که شامل قاتق ( آبگوشت محلی ) اجیزک ( اشکنه ) اجیزک تخم مرغ ( اشکنه تخم مرغ ) تاسوی ( کاچی ) قروت ( کشک سفید) کشک زرد آرد دستمال ( یک نوع فرنی ) نانهای محلی چلبک ، قتلمه ، قیفی ، بورک ، نان تفتان و ترشی و شیرینی جات رخمی ( قره قروت ) کلوچه قندی خرمایی و شیری لندو ( خرما و گندم بریان ) تجکی ( سمنو) وستو ( آرد گندم بریان و شکر ) می شود.

ورزشهای بومی

از زمره این بازیها در این منطقه میتوان به خسوخسو و کبدی اشاره نمود. با حفظ و احیاء آن اکنون ورزشکاران این منطقه در بازیهای فوق ، خوش درخشیده اندو نام کشور را در سطح بین المللی مطرح نموده اند.

شهرستان خاش

پوشاک

لباس مردانه به صورت پیراهن با دامن بلند ، شلوار تقریبا گشاد چین دار و جلیقه با تزئینات سوزن دوزی محلی و کلاه و مندیل می باشد و لباس زنانه با تزئینات بسیار زیبای سوزن دوزی با دست می باشد که شامل سرآستین – جیب یا گپتان –دمپا وسرسینه می باشد.

کشاورزی

شهرستان خاش با دراختیار داشتن 322 هکتار باغات زردآلو ، 320 هکتار باغات انار ، 345 هکتار باغات انگور ، 1368 هکتار باغات پسته و 497 هکتار باغات خرمای آبی ، 3300 هکتار خرمای دیم رتبه دوم پس از سراوان از لحاظ سطح زیرکشت محصولات باغی در استان را دارا است .

بازیهای محلی

1- کتار : که درواقع بصورت شطرنج بین دوتا چهارنفر بازی می شود.

2-چوک : با چهارعدد چوب توسط چهاربازیکن بازی می شود.

3-کپک : گرفتن پای چپ با دست راست که با دست چپ به حریف حمله کرده که مشابه کودی زابلی است .

4- کشتی محلی : گرفتن دست به بند یا کمربند شلوار حریف

طب سنتی

برای درمان مرضهای عام و خاص منطقه از قدیم تاکنون از گیاهان دارویی که در گوشه و کنار این منطقه می روید استفاده می شده که چند نمونه از این گیاهان عبارتند از :

1- سنگ سگار: برای درد دل بچه استفاده می شود.

2- شوتک : برای بچه ها واکثر نوزادان کاربرد دارد.

3- مور: گیاهی تلخ که برای شکم درد استفاده می شود.

4- گونجک : شیره درخت بنه است که برای درمان دندان درد وزنان زائو استفاده میشود.

5- درمنه : محلولی از بوته درمنه است که برای دل درد استفاده میشود بسیار تلخ و بد بو است .

6- اوشترک : ماده ای که از گیاه تیک به دست می آید برای زخمهای عفونتی بیشتر استفاده می شود.

علاوه بر موارد فوق در این منطقه طب سوزنی یا کوبه هم رایج است که با سوزن و توسط افراد قدیمی انجام می شود.

موسیقی

1- لیکو : سازمحلی است که با سه تار و دهل و سرور که بیشتر به بیان رشادتهای افراد که دارای مضمون حماسی است نواخته می شود.

2- نازینک : با ساز ودهل همراه است .

3- هالوکه : توسط زنان در هنگام عزا سروده میشود.

شهرستان ایرانشهر

شعر وموسیقی محلی

سازهایی مثل قیچک ، رباب ، بنجو، تمبورک و دهلک وسازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است .دهل و سرنا از دیگر سازهای رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد. از استادان وهنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیرمحمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینارزهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادربخش آبسالان شاعر معاصر نام برد.

بازیهای محلی

برخی از این بازیها عبارتند از تلکی – هپت سنگ – هدکان رو – لکرشانکی – سرسره بازی و ….

پوشاک

پوشاک مردان شامل یک پیراهن بلند و شلوارگشاد و بسیار پرچین به همراه دستار یا لنگی بردور سر می باشد. پوشاک زنان بلوچ نیز تقریبا مشابه پوشاک مردان است بااین تفاوت که بخشهایی از سرآستین ، سرپاچه و قسمت پیش و جلوی پیراهن رابا قطعات پارچه با زیباترین نقش های بومی و محلی رنگارنگ سوزن دوزی شده تزئین نموده اند ، رنگ ونقش این تزئینات سوزن دوزی شده در مناطق مختلف بلوچستان اندکی با هم متفاوت می باشد.

صنایع دستی و هنرهای سنتی :

تکه دوزی ، بلوچی دوزی ، گلیم ، حصیر ، سبد ، زیورآلات سنتی ، البسه محلی ، از مشهورترین صنایع دستی و محصولات این شهرستان می باشد.

شعر وموسیقی محلی

سازهایی مثل قیچک ، رباب ، بنجو، تمبورک و دهلک وسازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است .دهل و سرنا از دیگر سازهای رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد. از استادان وهنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیرمحمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینارزهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادربخش آبسالان شاعر معاصر نام برد.

بازیهای محلی

برخی از این بازیها عبارتند از تلکی – هپت سنگ – هدکان رو – لکرشانکی – سرسره بازی و ….

شهرستان سراوان

خوراک :

1- شولو و کشک از آرد ذرت آرد گندم و ادویه مخصوص تهیه می شود.

2- تباهه خوراکی از گوشت بوده است گوسفند را به مدت یک تا دوسال پروار و ذبح می کنند . گوشت آنرا تکه تکه کرده و پس از اندود نمک ، زردچوبه و پودر انار دانه معمولا در فضای باز و یا داخل اطاق بزرگ آویخته و پس از خشک شدن در فصل زمستان از آن استفاده می کنند.

شیرینیجات : حلواشکری ، حلوابری ، حلوا چنگال ، حلوا خرمه ای ، حلوا آبی

ترشیجات : حرام ( ترشی لیمو) ، ترشی انبه

سوغات شهرستان

سوزن دوزی ، سفال کلپورگان ، خرما ، حصیربافی و سکه دوزی می باشد.

مشاهیر

دکتر رحمانی ، حمیدالله میرمرادزهی در رشته حقوق ، مولوی شهداد مسکانزهی نیز از مشاهیر علمای منطقه است که از وی بیش از 20 جلد کتاب در زمینه تالیف و ترجمه علوم ومعارف اسلامی به یادگار مانده است . مولوی عبدالعزیز ساداتی نیز از مشاهیر منطقه است که با احیای حوزه علمیه دارالعلوم زنگیان که از آن طلاب زیادی فارغ التحصیل شدند.

شهرستان سرباز

پوشاک

لباس مردان اغلب به رنگ روشن می باشد و برای جلوگیری از تابش مستقیم آفتاب عمامه ای دور سرمی پیچند و شال یا لنگی بر روی شانه می اندازند . پوشاک زنان بلوچ علاوه بر اینکه تحت تاثیر شرایط آب و هوایی منطقه است ، متاثر از فرهنگ کشورهای پاکستان و هندوستان قرار دارد . لباس زنان بلوچ به طرز شگفت آوری سوزندوزی و یا گلدوزی شده اند و روسری یا سریگ زنان نیز سوزندوزی و قلاب دوزی می شوند.

آداب و رسوم

مراسم تولد

درهنگام تولد نوزاد به مدت هفت شب با حلوای محلی شیرگی که از شیره خرما درست می شود از اطرافیان پذیرایی می کنند . در روز ششم برای نوزاد پسر دوگوسفند و برای نوزاد دختر یک گوسفند قربانی و بین اطرافیان تقسیم می کنند.

سوگواری

در مراسم سوگواری زنان پارچه سیاهی دورکمر بسته و دست ها را مشت بر روی سینه و درحالت نشسته به زانو به مدت چهل روز می زدند. تا یکسال از خانه بیرون نرفته و لباس های سیاه پوشیده ومردم را دعوت به قرآن خوانی می کنند.

بازیهای محلی

از مهمترین بازیهای رایج در منطقه میتوان کپگ ( بازی با پا ) ، وررود ( بازی روی زمین ) ، انجلاسکی ، چک تلی ، چیتی ، هفت سنگی ، 9 خانه ای ، دارگلی ( معمولا در آب صورت می گیرد) ، مجولی را مربوط به بازیهای پسرانه و 6 خانه ای ، دولکی ( بازی با سنگ های کوچک ) ، چم بندکی ( باز و بسته شدن چشم ) ، دوتک ( عروسک بازی ) ، منگلیکی ( بازی النگو) ، بازی با نخ ( تردستی ) از بازهای دخترانه نام برد که از قدمت طولانی برخوردارند.

سفالگری

یکی از منطقه های حاصلخیز و سربز بلوچستان بخش سرباز که در فاصله 60 کیلومتری راسک مرکز این شهرستان واقع است در یکی از روستاهای اطراف این بخش به نام کوه میتگ یک خانواده سفالگر زندگی می کنند. هم اکنون چهار مرد ویک زن آخرین بازمانده های گروه بزرگ سفال سازان این روستای چند صدساله است . ایشان خاک مورد مصرف خود را از روستای انزاء در نزدیکی محل زندگی شان تهیه می کنند این سفالگران ساخته های خود رابرای فروش به شهرهای چابهار ، نیکشهر و ایرانشهر می برند و تنها کسانی که این هنر را آموزش می بینند فرزندان خود آنها هستند . قابل ذکر است که سفالهای این منطقه عاری از هرگونه پوشش لعابی و مانند آن هستند.

مهمترین انواع صنایع دستی شهرستان سرباز عبارتند از :

سوزن دوزی ، سکه دوزی ، گلیم بافی ، زیورآلات سنتی ، البسه محلی ، حصیربافی و سفال.

شهرستان نیکشهر

شیرینیجات سنتی منطقه

انواع واقسام شیرینیجات :

1- حلوای قندی 2- حلوای شیره ای 3- خرما بریچ 4- چنگال 5- موش 6- ملائی

انواع نان

1- نان تینموش 2- نان تینی 3- نان القاری 4- نان ترونی 5- نان حلکاکی 6- نان دوتینگی 7- نان کمانچ نان پرانی 8- نان برنجی

غذاهای محلی

تباهگ Tobahig) ) وانباگ

آوازها و ذکرها درآئین مالد ( پیرپتر)

یک دسته از مشهورترین این آوازها لیکو ، زهیروک ، کردی ، موتک ، شعر ، شعرهای حماسی مانند میرقنبر ، چاکر و گوهرام و …. وشعرهای تاریخی مانند دادشاه بلوچ وجیندخان ، اشعار عاشقانه مانند عزت ومیرک وآوازهای گواتی وآوازهای مالد ( آیین مربوط به شفا ) هستند . آوازهای گواتی و مالد آوازهایی هستند که در طول اجرای مراسم آئینی گواتی و مالد (پیرپتر ) خواند می شوند.

دسته دیگر آوازهای عروسی ، زامان وتولد است نازینک ، لارو ، هالو ، شپتاکی ، سپت ، لولی و ….

صنایع دستی

حصیربافی در هلونچگان

روستای هلونچگان از توابع بخش قصرقند مرکز تولیدحصیرمی باشد که برای فروش به شهر قصرقند آورده می شود. مواد اولیه آن از درخت نخل تامین می شود. انواع زیرانداز ، سایه انداز ، کیف و … با این روش ساخته می شود.

سفال سازی در هلونچگان

روستای هلونچگان از توابع بخش قصرقند مرکز تولید سفال می باشد. خاک آن از کوههای شادیگر تامین می شود . این سفال در خانه ها توسط زنان تولید می شود . ظروف آشپزخانه ، کوزه های آب وگول های چاه در این محل تولید می شود.

شهرستان کنارک

فرهنگ عامه

ساکنان کنارک بلوچ واز نژاد آریایی هستند. زبان اغلب مردم ، بلوچی و به گویش مکرانی سخن می گویند.

پوشاک

لباس زنان و دختران

درچندتکه برجسته شامل بالاتنه ( زی یا زیگ یا جیگ ) ، قسمت روی شکم تا انتهای دامن ( گفتان ، گوپتان یا جیب ) ، سرآستین ( آستونک ) ، سرپاچه شلوار( شلوار دپ ) است و نیز برسر خود تکه یا سریک که کمی بزرگتر از چارقد است می بندند.

لباس مردان

تشکیل شده از پیراهن بلندی که تاسرزانو و گاهی پایین تربوده و به طورمتوسط شامل پنج و نیم مترپارچه است که آن را جامگ می نامند. شلوار تشکیل شده از سه متر و نیم تا چهارمتر پارچه و به جای کمربند، نخی به نام هنجگ یا سرن بند استفاده می شود . بعضی از مردان شال بر سر میپیجند که آن را لنگته یا مندیل یا پاک می نامند.

خوراک

1- بتوماش : نوعی غذای محلی که از ترکیب برنج و ماش می باشد . برای تهیه ابتدا ماش را سرخ کرده و با آسیای دستی آسیاب کرده و ماش ، برنج و آب را مخلوط نموده و دوری می گذارند.

2- شودوده : نوعی غذای محلی است که از سرخ کردن خرما با روغن که گاهی به آن کنجد و بادام نیز اضافه می شود تهیه می گردد.

3- ماشینگ : نوعی سوپ ماش که با نان خورد می شود.

4- کیش : مغز درخت خرمای جوان که شیرین و سفیدرنگ است .

5- دلگ : برنج کوبیده شده که با آب به صورت شل تهیه می شود.

6- ناروش : خورشت که اغلب با خورشت ماهی (کوگئرت ) و خورشت مرغ مصرف می شود.

7- بریانی : ماننداستامبولی است طبخ آن را با مرغ و ماهی به همراه ادویه فراوان و تند مصرف می باشد.

8- انباغ : مرغ را ریش ریش کرده وبه همراه شنبلیله کاملا سرخ می کنند.

9- شیلانج : کشک را درهاون می کوبند و باآب و کمی روغن داغ می کنند.

10-تباهگ : گوسفند را درزمستان پس از ذبح و درآوردن پوست د رهوای آزاد به ریسمانی می آویزند تا خشک شود و به آن کمی آب انار و نمک می زنند این گوسفند خشک شده را در طول زمستان تکه تکه کرده و می خورند گاه نیز همراه آن برنج مصرف می کنند.

انواع نان ها

1- خمیر : مانند نان تافتون است .

2- تی موش : نان نازکی است نازکتر از لواش آن را فطیر هم می گویند چون با خمیر بی مایه درست می شود.

3- نان روغنی تنوری : حلکاری

4- نان ذرت:سرهو = ذرت قرمز

5- نان کماچ یا ریگی ( خوری ، هوری )

6- نان روغنی روتابه

شهرستان چابهار

مردم شناسی و فرهنگ عامه

الف) اعیاد و جشن ها

عیدقربان وعید فطر را به ویژه بسیار باشکوه برگزار میکنند و به مدت 3 روز به دید و بازدید هم رفته و درجشن و سرور به سرمی برند.

ب )پوشاک

مردان بلوج لباسی ساده و بلند به همراه دستاری که عموما سفید است برتن دارند. پوشاک زنان ودختران از زیبایی خاصی برخوردار است در دوخت و تزئین لباسهای زنانه از هنر منحصر به فرد سوزن دوزی و پریوار دوزی بلوچ استفاده می شود. آنچه زیبایی البسه زنان بلوچ را کامل می کند زیورآلاتی از طلا و جواهراست که ساخت آنها نیز یکی از هنرهای سنتی و اصیل منطقه است .

ج ) غذاها ونان های محلی

غذاها: بتوماش ، شودوده ، بتوهواری ، ماشینگ ، پاکگین ماهیک ، کورک ، گلوهک ، ناروش ، کیش ، دلک .

در گویش محلی به نان نگن گفته می شود و شامل انواع ذیل است :

1- تینی : نان هایی که روی صفحه فلزی ( تابه آهنی ) پخته می شوند و عبارتند از :

تین موش ، تینی روغنی ، دک ، سی سرک ، ست پوری ، رتی

2- گجری سنت یا نان تنوری : حمیری ، جویه نان ، تاپگی

3- نان مخصوص عشایر: پناریک ، پورانی

4- نان ذرت : شلو ، رحتو ، شلو ، تیموش ، بکد

آلات موسیقی

1- سرور یاقیچک

2- رباب :از سازهای مضرابی است

3-تمبورک یا سه تار

4- سورنا : در مراسم عروسی همراهی دهل می باشد

5- دهل بزرگ

6- تمبوک : دهل کوچکتری می باشد که کنار دهل بزرگ سورنا را همراهی می کند

7- دهلک : دهل دوطرفه کوچک و بلندی است .

8- دهل بزرگ لیوا : دهل رحمانی بزرگ و حجیمی است که تنها در مراسم رقص لیوا از آن استفاده می شود.

9- دهل مگرمان : طبل بلند یک طرفه است در قدیم برای خبررسانی استفاده می شده است

10 – نل : قلم –نی

11- سما یا دف

12- بینجو

صنایع دستی

سوزن دوزی ، سکه دوزی ( سامان ) ، حصیربافی ، ساخت ابزار و آلات موسیقی ، صنایع دستی دریایی .

وضعیت اجتماعی استان
براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385 استان سیستان وبلوچستان دارای جمعیتی بالغ بر2405742 نفر بوده که ازاین مقدار1221240نفرمردو1184502نفررازنهاتشکیل می دهندو1193198 نفر در نقاط شهری و 1212544 نفر دیگر در نقاط روستایی سکونت دارند، اکثر جمعیت این استان را مسلمانان تشکیل داده ودرسال 1375 فقط 2590 نفر از ساکنین اقلیتهای مذهبی ( زرتشتی، مسیحی و کلیمی و ..) هستند.

مردم مسلمان ساکن در این منطقه عده ای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و بقیه آنها سنی حنفی مذهب هستند. ساکنین منطقه سیستان و بخشی از جمعیت شهرستان زاهدان اهل تشیع بود و منطقه بلوچستان اکثراٌ سنی مذهبند. از دیر باز مردم این منطقه علیرغم تفاوتهای مذهبی و قومی که با یکدیگر داشته اند، با صلح و صفا و صمیمیت در کنار یکدیگر روزگار گذرانیده اند و این تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز هموارده ادامه دارد. در رژیمهای گذشته بعلت بی توجهی دولتمردان به موضوع آبادانی و عمران این منطقه و عدم وجود مدارس در مناطق روستایی و دور افتاده اکثر جمعیت بالای 40 سال این استان که در نقاط روستایی سکونت داشته اند بیسواد بوده و موفق به فراگیری سواد و تحصیل علم و دانش نگردیده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نهادهای فرهنگی و توسعه آموزش و پرورش به مناطق روستایی و عشایری درصد باسوادان در استان افزایش یافته است.

بگونه ای که بر اساس آمار نامه سال 1375 مرکز آمار ایران از کل جمعیت 6 ساله و بالاتر استان به میزان 068/402/1 نفر حدود 8258/802 نفر باسواد هستند. نسبت با سوادی بین مردان بیش از زنان می باشند از مجموع افراد با سواد 338/466 نفر را مردان و 487/336 را زنان تشکیل می دهند. حال آنکه بعلت عدم وجود مدرسه در مناطق روستایی و عشایری و بدلیل عدم اعزام آموزگاران زن به این مناطق در سالهای قبل از انقلاب اسلامی اکثر دختران و زنان استان از نعمت سواد بی بهره بودند.

از لحاظ گسترش آموزش عالی نیز وضع در سالهای قبل از انقلاب به همین گونه بوده، فقط دانشگاه سیستان و بلوچستان در مرکز استان در زمان رژیم پهلوی تاسیس شده که با ظرفیت بسیار محدود دانشجویان غیر بومی از سایر نقاط کشور در این مرکز به تحصیل اشتغال داشته اند ولی پس از پیروزی انقلاب با رویکرد مناسبی که بمنظور رفع محرومیت از این منطقه در کلان کشور برنامه ریزی شد، با تاسیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، دانشگاه پیام نور ، دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان ، ایرانشهر ، زابل و سایر شهرستانها و در سالهای اخیر دانشگاه زابل راه برای توسعه همه جانبه فرهنگی و اجتماعی استان باز شده و با تلاش و همت مسئولین محلی و مردم استان، آینده ای روشن و امیدوار کننده پیش پای نسل آینده وجود دارد که فردایی بهتر را به ارمغان خواهد آورد.

وضعیت اجتماعی استان

شهرستان زاهدان

اقوام وآداب ورسوم

درمیان ساکنان شهرزاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند . زاهدان شهر چند دروازه است که بدلیل مهاجرت پذیری تاکنون فرهنگی یکدست نیافته است . دین و مذهب مهمترین عامل اتحاد و همدلی مردم زاهدان است . وجود اقوام ، ادیان و مذاهب اسلامی مختلف درشهر آنرا به الگویی نمادین برای شهرها در ایران و کشورهای دیگر تبدیل کرده است . علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان وبلوچستان خصوصا شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده و درگیری های قومی و قبیله ای و مذهبی هم همین نکته اساسی است .

ازجمله مهمترین برنامه های مذهبی که هرسال در زاهدان چشمگیراست عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیگر ائمه اطهار (ع) است که هرگروه از مردم به شیوه قومی خویش به عزاداری پرداخته وتنوع در مراسم به گویشها ، زبانها ، آداب و رسوم و …. یک امتیاز معنوی ویژه برای زاهدان به شمار می رود . این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی ، یزدی ، خراسانی ، کرمانی ، ترک و افغان می باشند.

خوراک

ازانواع خوراک های بومی می توان به شیلانچ ، شیرمال ، کهلی ، کباب تنورچه ، آبگوشت ، کشک زرد ، کشک سفید ، تجگی ، قلیفی ، کلوچه و ….. اشاره نمود.

شهرستان زابل (سیستان)

خط

کاوش باستان شناسی در شهر سوخته سیستان روشن نمود که هنگام شکوفایی این فرهنگ در 3200 ق م خط نگارگری در سیستان رواج داشته ار جمله گل نگار دوزنقه ای شکلی است که از آغاز دوران ایلامی در لایه دهم شهرسوخته پیدا شده است در دوره هخامنشی خط رایج در منطقه میخی بود خط اوستایی نیز در بعضی سکه های آن زمان دیده شده است پس از اسلام خط معلقی راابراهیم سجستانی ابداع نمود بعد از شهریاری یعقوب لیث ، زبان و کتاب رایج در سیستان پارسی دری و پهلوی بود.

فرهنگ نامه

تمدنی که اکنون درسیستان شاهدآن هستیم رهاورد مشعلی تابناک است که در طی هزاران سال سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر رسیده است و شامل فرهنگی اصیل در قسمتهای مختلف زندگی وفولکلور منطقه می باشد.

آیین ها و مراسم

درسیستان آیینها برگرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ، و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:

1-آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رودخانه هیرمنداست که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد). ( مراسم جشن گندم ) جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص سیستانی برای هرتازه واردی بسیار جذاب می باشد .

2-آیینهای مذهبی ( عیدفطر، عید غدیر، عیدقربان ومبعث پیامبر –تولد حضرت علی (ع) ومراسم آیینی نیمه شعبانکه مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته ویک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند مراسم سحرخوانی و رمضان خوانی در شب های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .

3-آیین های ملی (نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه وسایرزیارتها میروند و جشن می گیرند وشادی می کنند مراسم وآیینهای بسیار زیبایی نیر در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد.

ادبیات شفاهی

ضرب المثلها ، افسانه های کهن سیستانی ، داستانهای حماسی و اشعار محلی است که ریشه در اعتقادات و باورهای سنتی واصیل مردم دارد.

موسیقی سنتی

موسیقی برگرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار است و دارای قدمتی کهن است در موسیقی سازی ، انواع سازهای محلی از جمله قیچک ، نی ، دایره ، سرنا و ساز ودهل استفاده میگردد که توسط هنرمندان بومی در خود منطقه ساخته می شود و درکنار موسیقی آوازی و مقامی که برگرفته از احساسات و فولکلور مردم است در ردیف ها و آواها به صورت دوبیتی ها ، ( سیتکها ) رباعی ها ، لالایی ها و به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.

رقص شمشیر از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی درمنطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی با شور واشتیاق خاصی در جشنها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد.

بازیها و ورزشهای محلی

کشتی کچ گردان Kach خاستگاه دیرینه ای در سیستان دارد وبسیاری از فنون آن اکنون در کشتی آزاد که ورزش ملی ایران است اجرا می گردد.کودی Kavade از بازی های محلی و اصیل سیستانی است هم اکنون به عنوان ورزش بومی و رسمی شهرت بین الملل یافته و در بیشترمسابقات برگزار می گردد:

خسو Khoso – شنا – چوک بازی – چوب بازی و رقص شمشیر مناسکی آیینی که از قدمت و اعتبار ویژه ای در سیستان برخوردار است و دربیشتر جشنها برگزار می گردد.

معماری

یکی از جاذبه های سیستان معماری وبهره گیری مثبت از فرایند چرخه طبیعت در ساخت مساکن است که به بهترین شکل در زندگی مردم نمو دارد.

سوغات منطقه

سوغات محلی در سیستان شامل انواع نان – شیرینی جات محلی ( کلوچه محلی – تجکی – لندو _ قتلمه ) – بورک ، آچار ، کشک و میوه مثل انگور یاقوتی – خربزه و هندوانه زابلی .

انواع صنایع دستی ( قالی – پوشاک محلی – حصیر – گلیم و پارچه )

شهرستان زهک (سیستان )

مراسم و آیین ها

از جمله این آداب ، رسوم و سنن و اعتقادات می توان به مراسم خواستگاری ، ازدواج ، تدفین اموات ، مردم داری ، غزاداری و تعزیه خوانی ، آداب ماه مبارک رمضان ( سحر خوانی و رمضان خوانی ) انفاق ایتام و اکرام ، مراسم خاص بوی مردگان وزندگان زیارت حج و کربلا اشاره نمود.

آوا و موسیقی

دایره یا داره ( دف ) زنان بیشتر در مراسم شادی استفاده واز ساز ( وسیله ای که با دمیدن درآن تولید صوت دلنواز می شود) و دهل ( طبل از چوب و پوست آهو ) مردان استفاده می کرده اند. همین مراسم باصدای دهل وساز همراه با رقص شمشیر است که شکوه و جلوه ای خاص یافته تا آن حد که از گروه موسیقی دهل و ساز سیستانی به عنوان گروه پیشتاز موسیقی سنتی ایرانی در مجامع بین المللی استفاده می شود.

غذاهای محلی و بومی

در روستای این دیار بخصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود که شامل قاتق ( آبگوشت محلی ) اجیزک ( اشکنه ) اجیزک تخم مرغ ( اشکنه تخم مرغ ) تاسوی ( کاچی ) قروت ( کشک سفید) کشک زرد آرد دستمال ( یک نوع فرنی ) نانهای محلی چلبک ، قتلمه ، قیفی ، بورک ، نان تفتان و ترشی و شیرینی جات رخمی ( قره قروت ) کلوچه قندی خرمایی و شیری لندو ( خرما و گندم بریان ) تجکی ( سمنو) وستو ( آرد گندم بریان و شکر ) می شود.

ورزشهای بومی

از زمره این بازیها در این منطقه میتوان به خسوخسو و کبدی اشاره نمود. با حفظ و احیاء آن اکنون ورزشکاران این منطقه در بازیهای فوق ، خوش درخشیده اندو نام کشور را در سطح بین المللی مطرح نموده اند.

شهرستان خاش

پوشاک

لباس مردانه به صورت پیراهن با دامن بلند ، شلوار تقریبا گشاد چین دار و جلیقه با تزئینات سوزن دوزی محلی و کلاه و مندیل می باشد و لباس زنانه با تزئینات بسیار زیبای سوزن دوزی با دست می باشد که شامل سرآستین – جیب یا گپتان –دمپا وسرسینه می باشد.

کشاورزی

شهرستان خاش با دراختیار داشتن 322 هکتار باغات زردآلو ، 320 هکتار باغات انار ، 345 هکتار باغات انگور ، 1368 هکتار باغات پسته و 497 هکتار باغات خرمای آبی ، 3300 هکتار خرمای دیم رتبه دوم پس از سراوان از لحاظ سطح زیرکشت محصولات باغی در استان را دارا است .

بازیهای محلی

1- کتار : که درواقع بصورت شطرنج بین دوتا چهارنفر بازی می شود.

2-چوک : با چهارعدد چوب توسط چهاربازیکن بازی می شود.

3-کپک : گرفتن پای چپ با دست راست که با دست چپ به حریف حمله کرده که مشابه کودی زابلی است .

4- کشتی محلی : گرفتن دست به بند یا کمربند شلوار حریف

طب سنتی

برای درمان مرضهای عام و خاص منطقه از قدیم تاکنون از گیاهان دارویی که در گوشه و کنار این منطقه می روید استفاده می شده که چند نمونه از این گیاهان عبارتند از :

1- سنگ سگار: برای درد دل بچه استفاده می شود.

2- شوتک : برای بچه ها واکثر نوزادان کاربرد دارد.

3- مور: گیاهی تلخ که برای شکم درد استفاده می شود.

4- گونجک : شیره درخت بنه است که برای درمان دندان درد وزنان زائو استفاده میشود.

5- درمنه : محلولی از بوته درمنه است که برای دل درد استفاده میشود بسیار تلخ و بد بو است .

6- اوشترک : ماده ای که از گیاه تیک به دست می آید برای زخمهای عفونتی بیشتر استفاده می شود.

علاوه بر موارد فوق در این منطقه طب سوزنی یا کوبه هم رایج است که با سوزن و توسط افراد قدیمی انجام می شود.

وضعیت اقتصادی استان سیستان و بلوچستان
چاپ

صنعت

صنعت این استان از جمله بخشهایی است که در صورت آماده شدن شرایط زیربنائی ، تجهیز نیروی انسانی و تحولات اقتصادی و اجتماعی ، امکان رشد آن می باشد . ایجاد پیوند این بخش و سایر بخشها موجب پیشرفت صنایع دریایی و شیلاتی استان شده است . استراتژی توسعه زیربنایی بخش صنعت موجب ایجاد 11 شهرک صنعتی با 37 هزار و 507 هکتار در منطقه شده است . موقعیت خاص این استان به لحاظ همجواری با کشورهای افغانستان و پاکستان با وجود منطقه آزاد تجاری ، صنعتی چابهار از جمله مؤلفه های مهم استان برای ایجاد واحدهای صنعتی و معدنی است.

به طور کلی این استان از استعدادهای صنعتی و معدنی بالقوه ای برخوردار است که باید با اتخاذ تدابیر لازم و برنامه ریزی صحیح این قابلیتهابالفعل درآیند وبا اعطاء تسهیلات لازم به متقاضیان احداث واحدهای صنعتی و معدنی ، زمینه توسعه این واحدها را در استان فراهم آورد که ضرورت دارد مسئولین توجه بیشتری به بهره گیری از توانمندیهای صنعتی و معدنی این استان نمایند و زمینه سرمایه گذاری بخش خصوصی را افزایش دهند.

بررسی وضعیت استان تا پایان آذر ماه 1382 نشان می دهد که 578 فقره پروانه بهره برداری صنعتی با سرمایه گذاری 707میلیارد ریال و اشتغال 12227 نفر در صنایع مختلف موجود می باشد همچنین تعداد مجوزهای تأسیس 1293 فقره با پیش بینی سرمایه گذاری 6497124 میلیون ریال و اشتغال 32997 نفر با اکثریت صنایع غذایی ، کانی غیرفلزی و سایر صنایع موجود می باشد . تعداد طرحهای با پیشرفت فیزیکی بین 40 تا 98 درصد 76 واحد با پیش بینی اشتغال 1521 نفر می باشد طی سالهای 81 و80 از محل تسهیلات وجوه اداره شده جمعاً تعداد 77 طرح به مبلغ 171632 میلیون ریال تسهیلات بانکی و اشتغال 1256 نفر به تصویب کمیته برنامه ریزی استان رسیده است.

معدن

استان سیستان و بلوچستان با قرار داشتن بر روی کمربند فلزی و معدنی جهان که از یوگسلاوی تا پاکستان ادامه دارد دارای ذخایر غنی از فلزات و کانسارهای معدنی از قبیل کرومیت ، مس ، منگنز ، سرب و روی ، قلع ، تنگستن و همچنین عناصر و کانسارهای غیرفلزی نظیر تالک ، منیزیت ، گل سفید و سنگهای ساختمانی و تزئینی بویژه گرانیت می باشد .

وجود 430 هزار تن گارنت با عیار چهل درصد ، 10 میلیون تن آندالوزیت ، 5 میلیون تن فلدسپات و 130 هزار تن سیلیس با عیار 8/99 درصد و بیش از 43 هزار تن آنتیموان از دیگر مزایای معدنی این استان است .

مطالعات مشاورین و شرکتهای خارجی در زمینه اکتشاف معدن بیانگر وجود 417 یافته معدنی و کانسار است که شامل 42 نوع مختلف مواد معدنی می باشد . در حال حاضر از 103 فقره درخواست صدور پروانه اکتشاف واصله ، تعداد 84 فقره گواهینامه کشف با ذخیره تقریبی 798 میلیارد تن صادر شده و 34 معدن فعال با استخراج سالانه حدود 1/2میلیون تن موجود می باشند در جهت جذب سرمایه گذاری خارجی در بخش معدن از اواخر برنامه قراردادی با شرکت کانادایی زرکن در محدوده 30هزار کیلومتر مربع منعقد گردیده که تا کنون 15 منطقه 40 کیلومتر مربعی را به صورت قطعی شناسایی و 10 فقره پروانه اکتشاف معدنی نیز در این محدوده ها صادر و 5 فقره نیز در دست بررسی و اقدام است . اخیراً نیز در راستای مصوبه ویژه هیأت محترم وزیران اکتشافات طلا و مس در محدوده ای به وسعت 5 هزار کیلومتر مربع به کارشناسان چینی واگذار شده است.
قابلیت صنعتی شامل تولیداتی می شود که محصول تمام شده محسوب نشده و وضعیت نیمه تمام دارند و نیاز به فرآیند یا فرآیندهای دیگری جهت تکمیل آنها می باشد این قبیل صنایع می تواند در شکل دهی ساختار صنعتی هر منطقه مؤثر باشد . قابلیتهای صنعتی فوق الذکر شامل صنایع شیمیایی وسلولزی ، غذایی دارویی و بهداشتی ، فلزی ، غیرفلزی ، نساجی و پوشاک می باشند .

قابلیتهای صنعتی استان در جدول زیر آمده است :
قابلیتهای صنعتی ( محصولات نیمه تمام صنعتی (

شهرستان

غیر فلزی

فلزی

غذایی ، داروئی و بهداشتی

نساجی و پوشاک

زابل

شن و ماسه 5/22 هزار تن

ـ

آرد گندم 46 هزار تن

پارچه والیاف مصنوعی1/2میلیون مترمربع
نخ نیمه فاستونی 1500 تن
چرم وسالامبور 510 تن

زاهدان

شن و ماسه 5 میلیون تن

پروفیل آلومینیومی950تن پروفیل فولادی5/19هزار تن

آرد گندم 563 هزارتن شیرپاستوریزه420 تن

پارچه مخمل460هزارمتر مربع
کنجدفرآوری شده 3100 تن

خاش

سیمان پوزولان 657 هزار تن کلینکرسیمان 600 هزار تن

ـ

ـ

ـ

سراوان

ـ

ـ

ـ

چرم دباغی شده 510 تن

نیکشهر

شن و ماسه 844 هزار تن

ـ

ـ

ـ

چابهار

شن و ماسه 165 هزار تن

ـ

ـ

ـ

ایرانشهر

شن و ماسه 43 هزار تن

ـ

آرد گندم 80 هزار تن

پارچه کشباف تخت و گرد 65 تن
پارچه های سیستم پنبه ای و مصنوعی 8/28 میلیون مترمربع
نخ پنبه ای پلی استر 5000 تن

سرباز

ـ

ـ

ـ

ـ

جمع استان

شن و ماسه 67 میلیون تن

آرد گندم 690 هزار تن
شیرپاستوریزه 420 تن

قابلیتهای معدنی

قابلیتهای معدنی شامل اندیسهای معدنی و ذخایر شناخته شده در استان می باشد . اندیسهای معدنی شناخته شده شامل ذخایری هستند که بر اساس مطالعات اکتشافی انجام شده توسط بخش خصوصی و یا دولتی مورد اکتشاف قرار گرفته و منجر به شناسایی کانسار با ذخیره مشخص گردیده اند . که بر حسب گروههای فلزی ، غیرفلزی و مصالح ساختمانی در جدول زیر آورده شده است .

ذخایر معدنی شناخته شده

فلزی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

374 هزار

87

کرومیت

15 میلیون

55

مس

22 هزار

6

آهن

42 هزار

5

آنتیموان

91 هزار

26

منگنز

غیر فلزی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

805 هزار

5

منیزیت

نا محدود

1

نمک و اکسید منیزیم موجود درآب دریا

4/27 میلیون

4

کائولن

633 هزار

3

سیلیس

36 هزار

7

تالک

3/4میلیون

1

گارنت

5/22 میلیون

1

آندالوزیت

225 هزار

1

زئولیت

5 میلیون

1

فلدسپات

مصالح ساختمانی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

9/37 میلیون

37

گرانیت

7/2 میلیارد

6

آهک

276 هزار

5

مرمر

9/15 میلیون

4

مرمریت

7/3 میلیون

2

تراورتن

7/4 میلیون

2

گچ خاکی

15 میلیون

1

پوزولان

100 هزار

1

دولومیت

نامحدود

3

خاک رس و مارن

معادن فعال استان به تفکیک شهرستان

عنوان معدن

تعداد

نام شهرستان

گرانیت – لاشه تراورتنی – منیزیت

4

زاهدان

آهک و مارن _ پوزولان _ سنگ لاشه

3

خاش

آهک _ مرمر

2

ایرانشهر

سنگ لاشه ساختمانی

1

زابل

سنگ لاشه

2

چابهار

معادن غیرفعال استان به تفکیک ماده معدنی

(میزان ذخیره (تن

تعداد

نام ماده معدنی

374 هزار

87

کرومیت

15 میلیون

55

مس

22 هزار

6

آهن

42 هزار

5

آنتیموان

91 هزار

26

منگنز

9/15 میلیون

4

مرمریت

7/4 میلیون

2

گچ خاکی

100 هزار

1

دولومیت

نامحدود

3

خاک رس و مارن

4/27 میلیون

4

کائولن

633 هزار

3

سیلیس

36 هزار

7

تالک

3/4میلیون

1

گارنت

5/22 میلیون

1

آندالوزیت

225 هزار

1

زئولیت

5 میلیون

1

فلدسپات

نامحدود

1

نمک و اکسید منیزیم موجود در آب دریا

صنایع دستی

استان سیستان و بلوچستان همانگونه که از نامش پیداست از پیوست دو قوم سیستانی و بلوچ تشکیل گردیده است . با توجه به اصالت صنایع دستی و آمیختگی آن با فرهنگ و سنت ها ، این هنر _ صنعت در هر منطقه نشأت گرفته از سنت ها ، گویش ها و آداب و رسوم همان منطقه است . عمدتاً سوزن دوزی ، سکه دوزی ، سفال سازی ، گلیم بافی ، خورجین بافی ، جواهر سازی ، حصیر بافی ، خراطی ، قالیچه و پلاس بافی در شمار صنایع دستی موجود به حساب می آیند . اما آنچه که تا کنون تحت پوشش آموزشی و خدماتی مدیریت صنایع دستی استان قرار گرفته ، عبارتند از سوزندوزی و سکه دوزی بلوچ ، بافت قالی و قالیچه ، سفال سازی ، حصیربافی ، گلیم بافی و حفظ و احیاء صنایع دستی منسوخ شده که بطور اختصار به شرح آن پرداخته می شود .

الف) سوزندوزی

سوزندوزی نقش بستن روی پارچه با نخ ، یکی شدن نخ و پارچه با هم و تشکیل نقشی زیبا و سنتی است . سوزندوزی در نقاط مختلف استان به صورتهای گوناگون انجام می شود . در زاهدان سبک دوخت شماره دوزی یا آسان تانکه ، در زابل خامه دوزی ، در منقطه سراسری پریوار دوزی و در محدوده شهرستان ایرانشهر و نیک شهر سوزندوزی دوتاری ، موسم ، چهارتاری و 000 که با توجه به موتیوهای سنتی شکل می گیرد . اما آنچه که در این رشته از صنایع دستی که یکی از رودوزیهای منحصر بفرد کشور به حساب می آید مشترک میباشد ، آمیختگی هنردست و دقت چشم صنعتگر است ، که به همین دلیل سوزندوزی را به عنوان نور چشم زنان بلوچ می شناسند .

ب) سفال سازی

سفال سازی در خطه پهناور سیستان و بلوچستان سابقه ای تاریخی دارد ، از آثار مکشوفه شهر سوخته سیستان تا بقایای برجای مانده سفال در منطقه ایرانشهر ( قلعه بمپور و فنوج ) همه حکایت از قدمت این رشته از صنایع دستی استان دارد .

در 35 کیلومتری شهرستان مرزی سراوان روستائی بنام کلپورگان قرار دارد ، نام این روستا به همراه سفال آن زبان زد خاص و عام است ، آنها که از هنر مایه ای اندوخته اند ، خوب می دانند ، سفال سنتی کلپورگان از جمله سفالهای قدیمی و منحصر بفرد کشور به حساب می آید و سابقه ای چندین هزار ساله دارد .

ساخت آن صرفاً با دست و بدون بهره گرفتن از هر نوع ابزار کار و چرخ سفالگری است . نقش سفال از آمیزش آب با سنگ تی توک و با دست صنعتگر شکل می گیرد.

ج) قالی و قالیچه

بافت قالیچه های سنتی از دیر باز در منطقه سیستان رایج بوده که با توجه به وجود دامهای اصیل و پشم حاصل از آنها ، این هنر _ صنعت نسل به نسل حفظ گردیده . بعدها سبک جدید بافت قالی با دارهای عمودی توسط شرکت فرش و صنایع دستی به این منطقه برده شده و هم اکنون دو نوع بافت (( سنتی و جدید )) در این منطقه انجام می شود . نقشهای گلدانی ، خشتی ، مددخانی و 000 از نقشهای زیبای سنتی قالیچه زابل محسوب می گردند .

قالی زابل با توجه به نوع بافت و گره از مرغوبیت مطلوبی برخوردار و در بازارهای داخلی و حتی خارجی جایگاهی را به خود اختصاص داده است .

د) گلیم بافی

یکی دیگر از رشته های صنایع دستی استان بافت گلیم های سنتی محلی (گلیم بلوچی ) است که در حوالی شهرستان خاش و حومه شهرستان سراوان بافته می شود .

این دست بافت ها با نقوش زیبای سنتی می توانند به عنوان کالایی با ارزش مطرح گردند . در حاشیه مرزی شهرستان زابل نیز بافت گلیم های محلی به شیوه سنتی رایج می باشد .

هـ) سکه دوزی

نوع دیگر از صنایع دستی انحصاری استان سکه دوزی است که به آینه دوزی ، دکمه دوزی نیز معروف و به گویش محلی سامان هم گفته می شود ، سکه دوزی با توجه به تنوع مواد اولیه و رنگارنگی پولکها و درخشش آینه های ریز و درشت طالبان زیادی دارد ، مصرف اصلی آن تزئین اطاقها ، مرکب تازه عروسان می باشد که به علت زیبایی ، کارشناسان صنایع دستی ، نوع کار را در طرحهای متنوع ارائه و آماده عرضه نمودند ، موطن اصلی سکه وزی در منطقه بلوچستان می باشد . اکنون طرحهای کوچک و بزرگ سکه دوزی در آپارتمانها و منازل مسکونی زینت بخش اطاقهای کوچک و بزرگ است .

و) حصیر بافی

وجود نخلهای زینتی کوتاه که در بیابانهای بلوچستان بسیار به چشم می خورد و به گویش محلی عنوان (( پیش Pishz )) را دارد ، باعث بافت مصنوعات حصیری بخصوص طناب حصیری میگردد . مورد مصرف طناب حصیری عمدتاً در نوعی مبلمان خراطی شده ارزان قیمت که در فروشگاه های صنایع دستی عرضه می گردد بیشتر به چشم می خورد ، نوعی زیرانداز ، سجاده حصیری کتور ، سیواس ( کفش حصیری ) ، صافی ، و 000 از جمله طرحهای تولید شده با حصیر است که بیشتر جنبه مصرف محلی دارد .

کشـــاورزی

در استان سیستان و بلوچستان اراضی قابل کشت ( آبی ، دیم ، آیش ) حدود 400 هزار هکتار می باشد که این مقدار حدود 2 درصد مساحت آنرا تشکیل می دهد و کل زمینهای زیرکشت حدود 330 هزار هکتار می باشد که به کشت محصولات زراعی و باغی اختصاص دارند .

سطح زیرکشت محصولات سالانه (هکتار(

سال زراعی / شهرستان

جمع کل

جمع

آبی

دیمی

81- 80

131512

80409

80409

0

ایرانشهر

33990

25519

25519

0

چابهار

2/6410

1826

1826

0

خاش

27226

18789

18789

0

زابل

5/765

7243

7243

0

زاهدان

2/18177

13616

13616

0

سراوان

5/23677

7202

7202

0

سرباز

6/7775

4264

4264

0

نیکشهر

6564

1950

1950

0

وضعیت اجتماعی استان سیستان و بلوچستان
چاپ
براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385 استان سیستان وبلوچستان دارای جمعیتی بالغ بر2405742 نفر بوده که ازاین مقدار1221240نفرمردو1184502نفررازنهاتشکیل می دهندو1193198 نفر در نقاط شهری و 1212544 نفر دیگر در نقاط روستایی سکونت دارند، اکثر جمعیت این استان را مسلمانان تشکیل داده ودرسال 1375 فقط 2590 نفر از ساکنین اقلیتهای مذهبی ( زرتشتی، مسیحی و کلیمی و ..) هستند.

مردم مسلمان ساکن در این منطقه عده ای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و بقیه آنها سنی حنفی مذهب هستند. ساکنین منطقه سیستان و بخشی از جمعیت شهرستان زاهدان اهل تشیع بود و منطقه بلوچستان اکثراٌ سنی مذهبند. از دیر باز مردم این منطقه علیرغم تفاوتهای مذهبی و قومی که با یکدیگر داشته اند، با صلح و صفا و صمیمیت در کنار یکدیگر روزگار گذرانیده اند و این تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز هموارده ادامه دارد. در رژیمهای گذشته بعلت بی توجهی دولتمردان به موضوع آبادانی و عمران این منطقه و عدم وجود مدارس در مناطق روستایی و دور افتاده اکثر جمعیت بالای 40 سال این استان که در نقاط روستایی سکونت داشته اند بیسواد بوده و موفق به فراگیری سواد و تحصیل علم و دانش نگردیده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نهادهای فرهنگی و توسعه آموزش و پرورش به مناطق روستایی و عشایری درصد باسوادان در استان افزایش یافته است.

بگونه ای که بر اساس آمار نامه سال 1375 مرکز آمار ایران از کل جمعیت 6 ساله و بالاتر استان به میزان 068/402/1 نفر حدود 8258/802 نفر باسواد هستند. نسبت با سوادی بین مردان بیش از زنان می باشند از مجموع افراد با سواد 338/466 نفر را مردان و 487/336 را زنان تشکیل می دهند. حال آنکه بعلت عدم وجود مدرسه در مناطق روستایی و عشایری و بدلیل عدم اعزام آموزگاران زن به این مناطق در سالهای قبل از انقلاب اسلامی اکثر دختران و زنان استان از نعمت سواد بی بهره بودند.

از لحاظ گسترش آموزش عالی نیز وضع در سالهای قبل از انقلاب به همین گونه بوده، فقط دانشگاه سیستان و بلوچستان در مرکز استان در زمان رژیم پهلوی تاسیس شده که با ظرفیت بسیار محدود دانشجویان غیر بومی از سایر نقاط کشور در این مرکز به تحصیل اشتغال داشته اند ولی پس از پیروزی انقلاب با رویکرد مناسبی که بمنظور رفع محرومیت از این منطقه در کلان کشور برنامه ریزی شد، با تاسیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، دانشگاه پیام نور ، دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان ، ایرانشهر ، زابل و سایر شهرستانها و در سالهای اخیر دانشگاه زابل راه برای توسعه همه جانبه فرهنگی و اجتماعی استان باز شده و با تلاش و همت مسئولین محلی و مردم استان، آینده ای روشن و امیدوار کننده پیش پای نسل آینده وجود دارد که فردایی بهتر را به ارمغان خواهد آورد

وضعیت اجتماعی استان

شهرستان زاهدان

اقوام وآداب ورسوم

درمیان ساکنان شهرزاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند . زاهدان شهر چند دروازه است که بدلیل مهاجرت پذیری تاکنون فرهنگی یکدست نیافته است . دین و مذهب مهمترین عامل اتحاد و همدلی مردم زاهدان است . وجود اقوام ، ادیان و مذاهب اسلامی مختلف درشهر آنرا به الگویی نمادین برای شهرها در ایران و کشورهای دیگر تبدیل کرده است . علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان وبلوچستان خصوصا شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده و درگیری های قومی و قبیله ای و مذهبی هم همین نکته اساسی است .

ازجمله مهمترین برنامه های مذهبی که هرسال در زاهدان چشمگیراست عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیگر ائمه اطهار (ع) است که هرگروه از مردم به شیوه قومی خویش به عزاداری پرداخته وتنوع در مراسم به گویشها ، زبانها ، آداب و رسوم و …. یک امتیاز معنوی ویژه برای زاهدان به شمار می رود . این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی ، یزدی ، خراسانی ، کرمانی ، ترک و افغان می باشند.

خوراک

ازانواع خوراک های بومی می توان به شیلانچ ، شیرمال ، کهلی ، کباب تنورچه ، آبگوشت ، کشک زرد ، کشک سفید ، تجگی ، قلیفی ، کلوچه و ….. اشاره نمود.

شهرستان زابل (سیستان)

خط

کاوش باستان شناسی در شهر سوخته سیستان روشن نمود که هنگام شکوفایی این فرهنگ در 3200 ق م خط نگارگری در سیستان رواج داشته ار جمله گل نگار دوزنقه ای شکلی است که از آغاز دوران ایلامی در لایه دهم شهرسوخته پیدا شده است در دوره هخامنشی خط رایج در منطقه میخی بود خط اوستایی نیز در بعضی سکه های آن زمان دیده شده است پس از اسلام خط معلقی راابراهیم سجستانی ابداع نمود بعد از شهریاری یعقوب لیث ، زبان و کتاب رایج در سیستان پارسی دری و پهلوی بود.

فرهنگ نامه

تمدنی که اکنون درسیستان شاهدآن هستیم رهاورد مشعلی تابناک است که در طی هزاران سال سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر رسیده است و شامل فرهنگی اصیل در قسمتهای مختلف زندگی وفولکلور منطقه می باشد.

آیین ها و مراسم

درسیستان آیینها برگرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ، و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:

1-آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رودخانه هیرمنداست که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد). ( مراسم جشن گندم ) جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص سیستانی برای هرتازه واردی بسیار جذاب می باشد .

2-آیینهای مذهبی ( عیدفطر، عید غدیر، عیدقربان ومبعث پیامبر –تولد حضرت علی (ع) ومراسم آیینی نیمه شعبانکه مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته ویک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند مراسم سحرخوانی و رمضان خوانی در شب های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .

3-آیین های ملی (نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه وسایرزیارتها میروند و جشن می گیرند وشادی می کنند مراسم وآیینهای بسیار زیبایی نیر در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد.

ادبیات شفاهی

ضرب المثلها ، افسانه های کهن سیستانی ، داستانهای حماسی و اشعار محلی است که ریشه در اعتقادات و باورهای سنتی واصیل مردم دارد.

موسیقی سنتی

موسیقی برگرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار است و دارای قدمتی کهن است در موسیقی سازی ، انواع سازهای محلی از جمله قیچک ، نی ، دایره ، سرنا و ساز ودهل استفاده میگردد که توسط هنرمندان بومی در خود منطقه ساخته می شود و درکنار موسیقی آوازی و مقامی که برگرفته از احساسات و فولکلور مردم است در ردیف ها و آواها به صورت دوبیتی ها ، ( سیتکها ) رباعی ها ، لالایی ها و به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.

رقص شمشیر از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی درمنطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی با شور واشتیاق خاصی در جشنها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد.

بازیها و ورزشهای محلی

کشتی کچ گردان Kach خاستگاه دیرینه ای در سیستان دارد وبسیاری از فنون آن اکنون در کشتی آزاد که ورزش ملی ایران است اجرا می گردد.کودی Kavade از بازی های محلی و اصیل سیستانی است هم اکنون به عنوان ورزش بومی و رسمی شهرت بین الملل یافته و در بیشترمسابقات برگزار می گردد:

خسو Khoso – شنا – چوک بازی – چوب بازی و رقص شمشیر مناسکی آیینی که از قدمت و اعتبار ویژه ای در سیستان برخوردار است و دربیشتر جشنها برگزار می گردد.

معماری

یکی از جاذبه های سیستان معماری وبهره گیری مثبت از فرایند چرخه طبیعت در ساخت مساکن است که به بهترین شکل در زندگی مردم نمو دارد.

سوغات منطقه

سوغات محلی در سیستان شامل انواع نان – شیرینی جات محلی ( کلوچه محلی – تجکی – لندو _ قتلمه ) – بورک ، آچار ، کشک و میوه مثل انگور یاقوتی – خربزه و هندوانه زابلی .

انواع صنایع دستی ( قالی – پوشاک محلی – حصیر – گلیم و پارچه )

شهرستان زهک (سیستان )

مراسم و آیین ها

از جمله این آداب ، رسوم و سنن و اعتقادات می توان به مراسم خواستگاری ، ازدواج ، تدفین اموات ، مردم داری ، غزاداری و تعزیه خوانی ، آداب ماه مبارک رمضان ( سحر خوانی و رمضان خوانی ) انفاق ایتام و اکرام ، مراسم خاص بوی مردگان وزندگان زیارت حج و کربلا اشاره نمود.

آوا و موسیقی

دایره یا داره ( دف ) زنان بیشتر در مراسم شادی استفاده واز ساز ( وسیله ای که با دمیدن درآن تولید صوت دلنواز می شود) و دهل ( طبل از چوب و پوست آهو ) مردان استفاده می کرده اند. همین مراسم باصدای دهل وساز همراه با رقص شمشیر است که شکوه و جلوه ای خاص یافته تا آن حد که از گروه موسیقی دهل و ساز سیستانی به عنوان گروه پیشتاز موسیقی سنتی ایرانی در مجامع بین المللی استفاده می شود.

غذاهای محلی و بومی

در روستای این دیار بخصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود که شامل قاتق ( آبگوشت محلی ) اجیزک ( اشکنه ) اجیزک تخم مرغ ( اشکنه تخم مرغ ) تاسوی ( کاچی ) قروت ( کشک سفید) کشک زرد آرد دستمال ( یک نوع فرنی ) نانهای محلی چلبک ، قتلمه ، قیفی ، بورک ، نان تفتان و ترشی و شیرینی جات رخمی ( قره قروت ) کلوچه قندی خرمایی و شیری لندو ( خرما و گندم بریان ) تجکی ( سمنو) وستو ( آرد گندم بریان و شکر ) می شود.

ورزشهای بومی

از زمره این بازیها در این منطقه میتوان به خسوخسو و کبدی اشاره نمود. با حفظ و احیاء آن اکنون ورزشکاران این منطقه در بازیهای فوق ، خوش درخشیده اندو نام کشور را در سطح بین المللی مطرح نموده اند.

شهرستان خاش

پوشاک

لباس مردانه به صورت پیراهن با دامن بلند ، شلوار تقریبا گشاد چین دار و جلیقه با تزئینات سوزن دوزی محلی و کلاه و مندیل می باشد و لباس زنانه با تزئینات بسیار زیبای سوزن دوزی با دست می باشد که شامل سرآستین – جیب یا گپتان –دمپا وسرسینه می باشد.

کشاورزی

شهرستان خاش با دراختیار داشتن 322 هکتار باغات زردآلو ، 320 هکتار باغات انار ، 345 هکتار باغات انگور ، 1368 هکتار باغات پسته و 497 هکتار باغات خرمای آبی ، 3300 هکتار خرمای دیم رتبه دوم پس از سراوان از لحاظ سطح زیرکشت محصولات باغی در استان را دارا است .

بازیهای محلی

1- کتار : که درواقع بصورت شطرنج بین دوتا چهارنفر بازی می شود.

2-چوک : با چهارعدد چوب توسط چهاربازیکن بازی می شود.

3-کپک : گرفتن پای چپ با دست راست که با دست چپ به حریف حمله کرده که مشابه کودی زابلی است .

4- کشتی محلی : گرفتن دست به بند یا کمربند شلوار حریف

طب سنتی

برای درمان مرضهای عام و خاص منطقه از قدیم تاکنون از گیاهان دارویی که در گوشه و کنار این منطقه می روید استفاده می شده که چند نمونه از این گیاهان عبارتند از :

1- سنگ سگار: برای درد دل بچه استفاده می شود.

2- شوتک : برای بچه ها واکثر نوزادان کاربرد دارد.

3- مور: گیاهی تلخ که برای شکم درد استفاده می شود.

4- گونجک : شیره درخت بنه است که برای درمان دندان درد وزنان زائو استفاده میشود.

5- درمنه : محلولی از بوته درمنه است که برای دل درد استفاده میشود بسیار تلخ و بد بو است .

6- اوشترک : ماده ای که از گیاه تیک به دست می آید برای زخمهای عفونتی بیشتر استفاده می شود.

علاوه بر موارد فوق در این منطقه طب سوزنی یا کوبه هم رایج است که با سوزن و توسط افراد قدیمی انجام می شود.

موسیقی

1- لیکو : سازمحلی است که با سه تار و دهل و سرور که بیشتر به بیان رشادتهای افراد که دارای مضمون حماسی است نواخته می شود.

2- نازینک : با ساز ودهل همراه است .

3- هالوکه : توسط زنان در هنگام عزا سروده میشود.

شهرستان ایرانشهر

شعر وموسیقی محلی

سازهایی مثل قیچک ، رباب ، بنجو، تمبورک و دهلک وسازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است .دهل و سرنا از دیگر سازهای رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد. از استادان وهنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیرمحمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینارزهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادربخش آبسالان شاعر معاصر نام برد.

بازیهای محلی

برخی از این بازیها عبارتند از تلکی – هپت سنگ – هدکان رو – لکرشانکی – سرسره بازی و ….

پوشاک

پوشاک مردان شامل یک پیراهن بلند و شلوارگشاد و بسیار پرچین به همراه دستار یا لنگی بردور سر می باشد. پوشاک زنان بلوچ نیز تقریبا مشابه پوشاک مردان است بااین تفاوت که بخشهایی از سرآستین ، سرپاچه و قسمت پیش و جلوی پیراهن رابا قطعات پارچه با زیباترین نقش های بومی و محلی رنگارنگ سوزن دوزی شده تزئین نموده اند ، رنگ ونقش این تزئینات سوزن دوزی شده در مناطق مختلف بلوچستان اندکی با هم متفاوت می باشد.

صنایع دستی و هنرهای سنتی :

تکه دوزی ، بلوچی دوزی ، گلیم ، حصیر ، سبد ، زیورآلات سنتی ، البسه محلی ، از مشهورترین صنایع دستی و محصولات این شهرستان می باشد.

شعر وموسیقی محلی

سازهایی مثل قیچک ، رباب ، بنجو، تمبورک و دهلک وسازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است .دهل و سرنا از دیگر سازهای رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد. از استادان وهنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیرمحمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینارزهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادربخش آبسالان شاعر معاصر نام برد.

بازیهای محلی

برخی از این بازیها عبارتند از تلکی – هپت سنگ – هدکان رو – لکرشانکی – سرسره بازی و ….

شهرستان سراوان

خوراک :

1- شولو و کشک از آرد ذرت آرد گندم و ادویه مخصوص تهیه می شود.

2- تباهه خوراکی از گوشت بوده است گوسفند را به مدت یک تا دوسال پروار و ذبح می کنند . گوشت آنرا تکه تکه کرده و پس از اندود نمک ، زردچوبه و پودر انار دانه معمولا در فضای باز و یا داخل اطاق بزرگ آویخته و پس از خشک شدن در فصل زمستان از آن استفاده می کنند.

شیرینیجات : حلواشکری ، حلوابری ، حلوا چنگال ، حلوا خرمه ای ، حلوا آبی

ترشیجات : حرام ( ترشی لیمو) ، ترشی انبه

سوغات شهرستان

سوزن دوزی ، سفال کلپورگان ، خرما ، حصیربافی و سکه دوزی می باشد.

مشاهیر

دکتر رحمانی ، حمیدالله میرمرادزهی در رشته حقوق ، مولوی شهداد مسکانزهی نیز از مشاهیر علمای منطقه است که از وی بیش از 20 جلد کتاب در زمینه تالیف و ترجمه علوم ومعارف اسلامی به یادگار مانده است . مولوی عبدالعزیز ساداتی نیز از مشاهیر منطقه است که با احیای حوزه علمیه دارالعلوم زنگیان که از آن طلاب زیادی فارغ التحصیل شدند.

شهرستان سرباز

پوشاک

لباس مردان اغلب به رنگ روشن می باشد و برای جلوگیری از تابش مستقیم آفتاب عمامه ای دور سرمی پیچند و شال یا لنگی بر روی شانه می اندازند . پوشاک زنان بلوچ علاوه بر اینکه تحت تاثیر شرایط آب و هوایی منطقه است ، متاثر از فرهنگ کشورهای پاکستان و هندوستان قرار دارد . لباس زنان بلوچ به طرز شگفت آوری سوزندوزی و یا گلدوزی شده اند و روسری یا سریگ زنان نیز سوزندوزی و قلاب دوزی می شوند.

آداب و رسوم

مراسم تولد

درهنگام تولد نوزاد به مدت هفت شب با حلوای محلی شیرگی که از شیره خرما درست می شود از اطرافیان پذیرایی می کنند . در روز ششم برای نوزاد پسر دوگوسفند و برای نوزاد دختر یک گوسفند قربانی و بین اطرافیان تقسیم می کنند.

سوگواری

در مراسم سوگواری زنان پارچه سیاهی دورکمر بسته و دست ها را مشت بر روی سینه و درحالت نشسته به زانو به مدت چهل روز می زدند. تا یکسال از خانه بیرون نرفته و لباس های سیاه پوشیده ومردم را دعوت به قرآن خوانی می کنند.

بازیهای محلی

از مهمترین بازیهای رایج در منطقه میتوان کپگ ( بازی با پا ) ، وررود ( بازی روی زمین ) ، انجلاسکی ، چک تلی ، چیتی ، هفت سنگی ، 9 خانه ای ، دارگلی ( معمولا در آب صورت می گیرد) ، مجولی را مربوط به بازیهای پسرانه و 6 خانه ای ، دولکی ( بازی با سنگ های کوچک ) ، چم بندکی ( باز و بسته شدن چشم ) ، دوتک ( عروسک بازی ) ، منگلیکی ( بازی النگو) ، بازی با نخ ( تردستی ) از بازهای دخترانه نام برد که از قدمت طولانی برخوردارند.

سفالگری

یکی از منطقه های حاصلخیز و سربز بلوچستان بخش سرباز که در فاصله 60 کیلومتری راسک مرکز این شهرستان واقع است در یکی از روستاهای اطراف این بخش به نام کوه میتگ یک خانواده سفالگر زندگی می کنند. هم اکنون چهار مرد ویک زن آخرین بازمانده های گروه بزرگ سفال سازان این روستای چند صدساله است . ایشان خاک مورد مصرف خود را از روستای انزاء در نزدیکی محل زندگی شان تهیه می کنند این سفالگران ساخته های خود رابرای فروش به شهرهای چابهار ، نیکشهر و ایرانشهر می برند و تنها کسانی که این هنر را آموزش می بینند فرزندان خود آنها هستند . قابل ذکر است که سفالهای این منطقه عاری از هرگونه پوشش لعابی و مانند آن هستند.

مهمترین انواع صنایع دستی شهرستان سرباز عبارتند از :

سوزن دوزی ، سکه دوزی ، گلیم بافی ، زیورآلات سنتی ، البسه محلی ، حصیربافی و سفال.

شهرستان نیکشهر

شیرینیجات سنتی منطقه

انواع واقسام شیرینیجات :

1- حلوای قندی 2- حلوای شیره ای 3- خرما بریچ 4- چنگال 5- موش 6- ملائی

انواع نان

1- نان تینموش 2- نان تینی 3- نان القاری 4- نان ترونی 5- نان حلکاکی 6- نان دوتینگی 7- نان کمانچ نان پرانی 8- نان برنجی

غذاهای محلی

تباهگ Tobahig) ) وانباگ

آوازها و ذکرها درآئین مالد ( پیرپتر)

یک دسته از مشهورترین این آوازها لیکو ، زهیروک ، کردی ، موتک ، شعر ، شعرهای حماسی مانند میرقنبر ، چاکر و گوهرام و …. وشعرهای تاریخی مانند دادشاه بلوچ وجیندخان ، اشعار عاشقانه مانند عزت ومیرک وآوازهای گواتی وآوازهای مالد ( آیین مربوط به شفا ) هستند . آوازهای گواتی و مالد آوازهایی هستند که در طول اجرای مراسم آئینی گواتی و مالد (پیرپتر ) خواند می شوند.

دسته دیگر آوازهای عروسی ، زامان وتولد است نازینک ، لارو ، هالو ، شپتاکی ، سپت ، لولی و ….

صنایع دستی

حصیربافی در هلونچگان

روستای هلونچگان از توابع بخش قصرقند مرکز تولیدحصیرمی باشد که برای فروش به شهر قصرقند آورده می شود. مواد اولیه آن از درخت نخل تامین می شود. انواع زیرانداز ، سایه انداز ، کیف و … با این روش ساخته می شود.

سفال سازی در هلونچگان

روستای هلونچگان از توابع بخش قصرقند مرکز تولید سفال می باشد. خاک آن از کوههای شادیگر تامین می شود . این سفال در خانه ها توسط زنان تولید می شود . ظروف آشپزخانه ، کوزه های آب وگول های چاه در این محل تولید می شود.

شهرستان کنارک

فرهنگ عامه

ساکنان کنارک بلوچ واز نژاد آریایی هستند. زبان اغلب مردم ، بلوچی و به گویش مکرانی سخن می گویند.

پوشاک

لباس زنان و دختران

درچندتکه برجسته شامل بالاتنه ( زی یا زیگ یا جیگ ) ، قسمت روی شکم تا انتهای دامن ( گفتان ، گوپتان یا جیب ) ، سرآستین ( آستونک ) ، سرپاچه شلوار( شلوار دپ ) است و نیز برسر خود تکه یا سریک که کمی بزرگتر از چارقد است می بندند.

لباس مردان

تشکیل شده از پیراهن بلندی که تاسرزانو و گاهی پایین تربوده و به طورمتوسط شامل پنج و نیم مترپارچه است که آن را جامگ می نامند. شلوار تشکیل شده از سه متر و نیم تا چهارمتر پارچه و به جای کمربند، نخی به نام هنجگ یا سرن بند استفاده می شود . بعضی از مردان شال بر سر میپیجند که آن را لنگته یا مندیل یا پاک می نامند.

خوراک

1- بتوماش : نوعی غذای محلی که از ترکیب برنج و ماش می باشد . برای تهیه ابتدا ماش را سرخ کرده و با آسیای دستی آسیاب کرده و ماش ، برنج و آب را مخلوط نموده و دوری می گذارند.

2- شودوده : نوعی غذای محلی است که از سرخ کردن خرما با روغن که گاهی به آن کنجد و بادام نیز اضافه می شود تهیه می گردد.

3- ماشینگ : نوعی سوپ ماش که با نان خورد می شود.

4- کیش : مغز درخت خرمای جوان که شیرین و سفیدرنگ است .

5- دلگ : برنج کوبیده شده که با آب به صورت شل تهیه می شود.

6- ناروش : خورشت که اغلب با خورشت ماهی (کوگئرت ) و خورشت مرغ مصرف می شود.

7- بریانی : ماننداستامبولی است طبخ آن را با مرغ و ماهی به همراه ادویه فراوان و تند مصرف می باشد.

8- انباغ : مرغ را ریش ریش کرده وبه همراه شنبلیله کاملا سرخ می کنند.

9- شیلانج : کشک را درهاون می کوبند و باآب و کمی روغن داغ می کنند.

10-تباهگ : گوسفند را درزمستان پس از ذبح و درآوردن پوست د رهوای آزاد به ریسمانی می آویزند تا خشک شود و به آن کمی آب انار و نمک می زنند این گوسفند خشک شده را در طول زمستان تکه تکه کرده و می خورند گاه نیز همراه آن برنج مصرف می کنند.

انواع نان ها

1- خمیر : مانند نان تافتون است .

2- تی موش : نان نازکی است نازکتر از لواش آن را فطیر هم می گویند چون با خمیر بی مایه درست می شود.

3- نان روغنی تنوری : حلکاری

4- نان ذرت:سرهو = ذرت قرمز

5- نان کماچ یا ریگی ( خوری ، هوری )

6- نان روغنی روتابه

شهرستان چابهار

مردم شناسی و فرهنگ عامه

الف) اعیاد و جشن ها

عیدقربان وعید فطر را به ویژه بسیار باشکوه برگزار میکنند و به مدت 3 روز به دید و بازدید هم رفته و درجشن و سرور به سرمی برند.

ب )پوشاک

مردان بلوج لباسی ساده و بلند به همراه دستاری که عموما سفید است برتن دارند. پوشاک زنان ودختران از زیبایی خاصی برخوردار است در دوخت و تزئین لباسهای زنانه از هنر منحصر به فرد سوزن دوزی و پریوار دوزی بلوچ استفاده می شود. آنچه زیبایی البسه زنان بلوچ را کامل می کند زیورآلاتی از طلا و جواهراست که ساخت آنها نیز یکی از هنرهای سنتی و اصیل منطقه است .

ج ) غذاها ونان های محلی

غذاها: بتوماش ، شودوده ، بتوهواری ، ماشینگ ، پاکگین ماهیک ، کورک ، گلوهک ، ناروش ، کیش ، دلک .

در گویش محلی به نان نگن گفته می شود و شامل انواع ذیل است :

1- تینی : نان هایی که روی صفحه فلزی ( تابه آهنی ) پخته می شوند و عبارتند از :

تین موش ، تینی روغنی ، دک ، سی سرک ، ست پوری ، رتی

2- گجری سنت یا نان تنوری : حمیری ، جویه نان ، تاپگی

3- نان مخصوص عشایر: پناریک ، پورانی

4- نان ذرت : شلو ، رحتو ، شلو ، تیموش ، بکد

آلات موسیقی

1- سرور یاقیچک

2- رباب :از سازهای مضرابی است

3-تمبورک یا سه تار

4- سورنا : در مراسم عروسی همراهی دهل می باشد

5- دهل بزرگ

6- تمبوک : دهل کوچکتری می باشد که کنار دهل بزرگ سورنا را همراهی می کند

7- دهلک : دهل دوطرفه کوچک و بلندی است .

8- دهل بزرگ لیوا : دهل رحمانی بزرگ و حجیمی است که تنها در مراسم رقص لیوا از آن استفاده می شود.

9- دهل مگرمان : طبل بلند یک طرفه است در قدیم برای خبررسانی استفاده می شده است

10 – نل : قلم –نی

11- سما یا دف

12- بینجو

صنایع دستی

سوزن دوزی ، سکه دوزی ( سامان ) ، حصیربافی ، ساخت ابزار و آلات موسیقی ، صنایع دستی دریایی .

وضعیت اجتماعی استان
براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385 استان سیستان وبلوچستان دارای جمعیتی بالغ بر2405742 نفر بوده که ازاین مقدار1221240نفرمردو1184502نفررازنهاتشکیل می دهندو1193198 نفر در نقاط شهری و 1212544 نفر دیگر در نقاط روستایی سکونت دارند، اکثر جمعیت این استان را مسلمانان تشکیل داده ودرسال 1375 فقط 2590 نفر از ساکنین اقلیتهای مذهبی ( زرتشتی، مسیحی و کلیمی و ..) هستند.

مردم مسلمان ساکن در این منطقه عده ای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و بقیه آنها سنی حنفی مذهب هستند. ساکنین منطقه سیستان و بخشی از جمعیت شهرستان زاهدان اهل تشیع بود و منطقه بلوچستان اکثراٌ سنی مذهبند. از دیر باز مردم این منطقه علیرغم تفاوتهای مذهبی و قومی که با یکدیگر داشته اند، با صلح و صفا و صمیمیت در کنار یکدیگر روزگار گذرانیده اند و این تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز هموارده ادامه دارد. در رژیمهای گذشته بعلت بی توجهی دولتمردان به موضوع آبادانی و عمران این منطقه و عدم وجود مدارس در مناطق روستایی و دور افتاده اکثر جمعیت بالای 40 سال این استان که در نقاط روستایی سکونت داشته اند بیسواد بوده و موفق به فراگیری سواد و تحصیل علم و دانش نگردیده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نهادهای فرهنگی و توسعه آموزش و پرورش به مناطق روستایی و عشایری درصد باسوادان در استان افزایش یافته است.

بگونه ای که بر اساس آمار نامه سال 1375 مرکز آمار ایران از کل جمعیت 6 ساله و بالاتر استان به میزان 068/402/1 نفر حدود 8258/802 نفر باسواد هستند. نسبت با سوادی بین مردان بیش از زنان می باشند از مجموع افراد با سواد 338/466 نفر را مردان و 487/336 را زنان تشکیل می دهند. حال آنکه بعلت عدم وجود مدرسه در مناطق روستایی و عشایری و بدلیل عدم اعزام آموزگاران زن به این مناطق در سالهای قبل از انقلاب اسلامی اکثر دختران و زنان استان از نعمت سواد بی بهره بودند.

از لحاظ گسترش آموزش عالی نیز وضع در سالهای قبل از انقلاب به همین گونه بوده، فقط دانشگاه سیستان و بلوچستان در مرکز استان در زمان رژیم پهلوی تاسیس شده که با ظرفیت بسیار محدود دانشجویان غیر بومی از سایر نقاط کشور در این مرکز به تحصیل اشتغال داشته اند ولی پس از پیروزی انقلاب با رویکرد مناسبی که بمنظور رفع محرومیت از این منطقه در کلان کشور برنامه ریزی شد، با تاسیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، دانشگاه پیام نور ، دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان ، ایرانشهر ، زابل و سایر شهرستانها و در سالهای اخیر دانشگاه زابل راه برای توسعه همه جانبه فرهنگی و اجتماعی استان باز شده و با تلاش و همت مسئولین محلی و مردم استان، آینده ای روشن و امیدوار کننده پیش پای نسل آینده وجود دارد که فردایی بهتر را به ارمغان خواهد آورد.

وضعیت اجتماعی استان

شهرستان زاهدان

اقوام وآداب ورسوم

درمیان ساکنان شهرزاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند . زاهدان شهر چند دروازه است که بدلیل مهاجرت پذیری تاکنون فرهنگی یکدست نیافته است . دین و مذهب مهمترین عامل اتحاد و همدلی مردم زاهدان است . وجود اقوام ، ادیان و مذاهب اسلامی مختلف درشهر آنرا به الگویی نمادین برای شهرها در ایران و کشورهای دیگر تبدیل کرده است . علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان وبلوچستان خصوصا شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده و درگیری های قومی و قبیله ای و مذهبی هم همین نکته اساسی است .

ازجمله مهمترین برنامه های مذهبی که هرسال در زاهدان چشمگیراست عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیگر ائمه اطهار (ع) است که هرگروه از مردم به شیوه قومی خویش به عزاداری پرداخته وتنوع در مراسم به گویشها ، زبانها ، آداب و رسوم و …. یک امتیاز معنوی ویژه برای زاهدان به شمار می رود . این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی ، یزدی ، خراسانی ، کرمانی ، ترک و افغان می باشند.

خوراک

ازانواع خوراک های بومی می توان به شیلانچ ، شیرمال ، کهلی ، کباب تنورچه ، آبگوشت ، کشک زرد ، کشک سفید ، تجگی ، قلیفی ، کلوچه و ….. اشاره نمود.

شهرستان زابل (سیستان)

خط

کاوش باستان شناسی در شهر سوخته سیستان روشن نمود که هنگام شکوفایی این فرهنگ در 3200 ق م خط نگارگری در سیستان رواج داشته ار جمله گل نگار دوزنقه ای شکلی است که از آغاز دوران ایلامی در لایه دهم شهرسوخته پیدا شده است در دوره هخامنشی خط رایج در منطقه میخی بود خط اوستایی نیز در بعضی سکه های آن زمان دیده شده است پس از اسلام خط معلقی راابراهیم سجستانی ابداع نمود بعد از شهریاری یعقوب لیث ، زبان و کتاب رایج در سیستان پارسی دری و پهلوی بود.

فرهنگ نامه

تمدنی که اکنون درسیستان شاهدآن هستیم رهاورد مشعلی تابناک است که در طی هزاران سال سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر رسیده است و شامل فرهنگی اصیل در قسمتهای مختلف زندگی وفولکلور منطقه می باشد.

آیین ها و مراسم

درسیستان آیینها برگرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ، و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:

1-آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رودخانه هیرمنداست که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد). ( مراسم جشن گندم ) جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص سیستانی برای هرتازه واردی بسیار جذاب می باشد .

2-آیینهای مذهبی ( عیدفطر، عید غدیر، عیدقربان ومبعث پیامبر –تولد حضرت علی (ع) ومراسم آیینی نیمه شعبانکه مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته ویک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند مراسم سحرخوانی و رمضان خوانی در شب های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .

3-آیین های ملی (نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه وسایرزیارتها میروند و جشن می گیرند وشادی می کنند مراسم وآیینهای بسیار زیبایی نیر در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد.

ادبیات شفاهی

ضرب المثلها ، افسانه های کهن سیستانی ، داستانهای حماسی و اشعار محلی است که ریشه در اعتقادات و باورهای سنتی واصیل مردم دارد.

موسیقی سنتی

موسیقی برگرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار است و دارای قدمتی کهن است در موسیقی سازی ، انواع سازهای محلی از جمله قیچک ، نی ، دایره ، سرنا و ساز ودهل استفاده میگردد که توسط هنرمندان بومی در خود منطقه ساخته می شود و درکنار موسیقی آوازی و مقامی که برگرفته از احساسات و فولکلور مردم است در ردیف ها و آواها به صورت دوبیتی ها ، ( سیتکها ) رباعی ها ، لالایی ها و به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.

رقص شمشیر از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی درمنطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی با شور واشتیاق خاصی در جشنها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد.

بازیها و ورزشهای محلی

کشتی کچ گردان Kach خاستگاه دیرینه ای در سیستان دارد وبسیاری از فنون آن اکنون در کشتی آزاد که ورزش ملی ایران است اجرا می گردد.کودی Kavade از بازی های محلی و اصیل سیستانی است هم اکنون به عنوان ورزش بومی و رسمی شهرت بین الملل یافته و در بیشترمسابقات برگزار می گردد:

خسو Khoso – شنا – چوک بازی – چوب بازی و رقص شمشیر مناسکی آیینی که از قدمت و اعتبار ویژه ای در سیستان برخوردار است و دربیشتر جشنها برگزار می گردد.

معماری

یکی از جاذبه های سیستان معماری وبهره گیری مثبت از فرایند چرخه طبیعت در ساخت مساکن است که به بهترین شکل در زندگی مردم نمو دارد.

سوغات منطقه

سوغات محلی در سیستان شامل انواع نان – شیرینی جات محلی ( کلوچه محلی – تجکی – لندو _ قتلمه ) – بورک ، آچار ، کشک و میوه مثل انگور یاقوتی – خربزه و هندوانه زابلی .

انواع صنایع دستی ( قالی – پوشاک محلی – حصیر – گلیم و پارچه )

شهرستان زهک (سیستان )

مراسم و آیین ها

از جمله این آداب ، رسوم و سنن و اعتقادات می توان به مراسم خواستگاری ، ازدواج ، تدفین اموات ، مردم داری ، غزاداری و تعزیه خوانی ، آداب ماه مبارک رمضان ( سحر خوانی و رمضان خوانی ) انفاق ایتام و اکرام ، مراسم خاص بوی مردگان وزندگان زیارت حج و کربلا اشاره نمود.

آوا و موسیقی

دایره یا داره ( دف ) زنان بیشتر در مراسم شادی استفاده واز ساز ( وسیله ای که با دمیدن درآن تولید صوت دلنواز می شود) و دهل ( طبل از چوب و پوست آهو ) مردان استفاده می کرده اند. همین مراسم باصدای دهل وساز همراه با رقص شمشیر است که شکوه و جلوه ای خاص یافته تا آن حد که از گروه موسیقی دهل و ساز سیستانی به عنوان گروه پیشتاز موسیقی سنتی ایرانی در مجامع بین المللی استفاده می شود.

غذاهای محلی و بومی

در روستای این دیار بخصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود که شامل قاتق ( آبگوشت محلی ) اجیزک ( اشکنه ) اجیزک تخم مرغ ( اشکنه تخم مرغ ) تاسوی ( کاچی ) قروت ( کشک سفید) کشک زرد آرد دستمال ( یک نوع فرنی ) نانهای محلی چلبک ، قتلمه ، قیفی ، بورک ، نان تفتان و ترشی و شیرینی جات رخمی ( قره قروت ) کلوچه قندی خرمایی و شیری لندو ( خرما و گندم بریان ) تجکی ( سمنو) وستو ( آرد گندم بریان و شکر ) می شود.

ورزشهای بومی

از زمره این بازیها در این منطقه میتوان به خسوخسو و کبدی اشاره نمود. با حفظ و احیاء آن اکنون ورزشکاران این منطقه در بازیهای فوق ، خوش درخشیده اندو نام کشور را در سطح بین المللی مطرح نموده اند.

شهرستان خاش

پوشاک

لباس مردانه به صورت پیراهن با دامن بلند ، شلوار تقریبا گشاد چین دار و جلیقه با تزئینات سوزن دوزی محلی و کلاه و مندیل می باشد و لباس زنانه با تزئینات بسیار زیبای سوزن دوزی با دست می باشد که شامل سرآستین – جیب یا گپتان –دمپا وسرسینه می باشد.

کشاورزی

شهرستان خاش با دراختیار داشتن 322 هکتار باغات زردآلو ، 320 هکتار باغات انار ، 345 هکتار باغات انگور ، 1368 هکتار باغات پسته و 497 هکتار باغات خرمای آبی ، 3300 هکتار خرمای دیم رتبه دوم پس از سراوان از لحاظ سطح زیرکشت محصولات باغی در استان را دارا است .

بازیهای محلی

1- کتار : که درواقع بصورت شطرنج بین دوتا چهارنفر بازی می شود.

2-چوک : با چهارعدد چوب توسط چهاربازیکن بازی می شود.

3-کپک : گرفتن پای چپ با دست راست که با دست چپ به حریف حمله کرده که مشابه کودی زابلی است .

4- کشتی محلی : گرفتن دست به بند یا کمربند شلوار حریف

طب سنتی

برای درمان مرضهای عام و خاص منطقه از قدیم تاکنون از گیاهان دارویی که در گوشه و کنار این منطقه می روید استفاده می شده که چند نمونه از این گیاهان عبارتند از :

1- سنگ سگار: برای درد دل بچه استفاده می شود.

2- شوتک : برای بچه ها واکثر نوزادان کاربرد دارد.

3- مور: گیاهی تلخ که برای شکم درد استفاده می شود.

4- گونجک : شیره درخت بنه است که برای درمان دندان درد وزنان زائو استفاده میشود.

5- درمنه : محلولی از بوته درمنه است که برای دل درد استفاده میشود بسیار تلخ و بد بو است .

6- اوشترک : ماده ای که از گیاه تیک به دست می آید برای زخمهای عفونتی بیشتر استفاده می شود.

علاوه بر موارد فوق در این منطقه طب سوزنی یا کوبه هم رایج است که با سوزن و توسط افراد قدیمی انجام می شود.

وضعیت اقتصادی استان سیستان و بلوچستان
چاپ

صنعت

صنعت این استان از جمله بخشهایی است که در صورت آماده شدن شرایط زیربنائی ، تجهیز نیروی انسانی و تحولات اقتصادی و اجتماعی ، امکان رشد آن می باشد . ایجاد پیوند این بخش و سایر بخشها موجب پیشرفت صنایع دریایی و شیلاتی استان شده است . استراتژی توسعه زیربنایی بخش صنعت موجب ایجاد 11 شهرک صنعتی با 37 هزار و 507 هکتار در منطقه شده است . موقعیت خاص این استان به لحاظ همجواری با کشورهای افغانستان و پاکستان با وجود منطقه آزاد تجاری ، صنعتی چابهار از جمله مؤلفه های مهم استان برای ایجاد واحدهای صنعتی و معدنی است.

به طور کلی این استان از استعدادهای صنعتی و معدنی بالقوه ای برخوردار است که باید با اتخاذ تدابیر لازم و برنامه ریزی صحیح این قابلیتهابالفعل درآیند وبا اعطاء تسهیلات لازم به متقاضیان احداث واحدهای صنعتی و معدنی ، زمینه توسعه این واحدها را در استان فراهم آورد که ضرورت دارد مسئولین توجه بیشتری به بهره گیری از توانمندیهای صنعتی و معدنی این استان نمایند و زمینه سرمایه گذاری بخش خصوصی را افزایش دهند.

بررسی وضعیت استان تا پایان آذر ماه 1382 نشان می دهد که 578 فقره پروانه بهره برداری صنعتی با سرمایه گذاری 707میلیارد ریال و اشتغال 12227 نفر در صنایع مختلف موجود می باشد همچنین تعداد مجوزهای تأسیس 1293 فقره با پیش بینی سرمایه گذاری 6497124 میلیون ریال و اشتغال 32997 نفر با اکثریت صنایع غذایی ، کانی غیرفلزی و سایر صنایع موجود می باشد . تعداد طرحهای با پیشرفت فیزیکی بین 40 تا 98 درصد 76 واحد با پیش بینی اشتغال 1521 نفر می باشد طی سالهای 81 و80 از محل تسهیلات وجوه اداره شده جمعاً تعداد 77 طرح به مبلغ 171632 میلیون ریال تسهیلات بانکی و اشتغال 1256 نفر به تصویب کمیته برنامه ریزی استان رسیده است.

معدن

استان سیستان و بلوچستان با قرار داشتن بر روی کمربند فلزی و معدنی جهان که از یوگسلاوی تا پاکستان ادامه دارد دارای ذخایر غنی از فلزات و کانسارهای معدنی از قبیل کرومیت ، مس ، منگنز ، سرب و روی ، قلع ، تنگستن و همچنین عناصر و کانسارهای غیرفلزی نظیر تالک ، منیزیت ، گل سفید و سنگهای ساختمانی و تزئینی بویژه گرانیت می باشد .

وجود 430 هزار تن گارنت با عیار چهل درصد ، 10 میلیون تن آندالوزیت ، 5 میلیون تن فلدسپات و 130 هزار تن سیلیس با عیار 8/99 درصد و بیش از 43 هزار تن آنتیموان از دیگر مزایای معدنی این استان است .

مطالعات مشاورین و شرکتهای خارجی در زمینه اکتشاف معدن بیانگر وجود 417 یافته معدنی و کانسار است که شامل 42 نوع مختلف مواد معدنی می باشد . در حال حاضر از 103 فقره درخواست صدور پروانه اکتشاف واصله ، تعداد 84 فقره گواهینامه کشف با ذخیره تقریبی 798 میلیارد تن صادر شده و 34 معدن فعال با استخراج سالانه حدود 1/2میلیون تن موجود می باشند در جهت جذب سرمایه گذاری خارجی در بخش معدن از اواخر برنامه قراردادی با شرکت کانادایی زرکن در محدوده 30هزار کیلومتر مربع منعقد گردیده که تا کنون 15 منطقه 40 کیلومتر مربعی را به صورت قطعی شناسایی و 10 فقره پروانه اکتشاف معدنی نیز در این محدوده ها صادر و 5 فقره نیز در دست بررسی و اقدام است . اخیراً نیز در راستای مصوبه ویژه هیأت محترم وزیران اکتشافات طلا و مس در محدوده ای به وسعت 5 هزار کیلومتر مربع به کارشناسان چینی واگذار شده است.
قابلیت صنعتی شامل تولیداتی می شود که محصول تمام شده محسوب نشده و وضعیت نیمه تمام دارند و نیاز به فرآیند یا فرآیندهای دیگری جهت تکمیل آنها می باشد این قبیل صنایع می تواند در شکل دهی ساختار صنعتی هر منطقه مؤثر باشد . قابلیتهای صنعتی فوق الذکر شامل صنایع شیمیایی وسلولزی ، غذایی دارویی و بهداشتی ، فلزی ، غیرفلزی ، نساجی و پوشاک می باشند .

قابلیتهای صنعتی استان در جدول زیر آمده است :
قابلیتهای صنعتی ( محصولات نیمه تمام صنعتی (

شهرستان

غیر فلزی

فلزی

غذایی ، داروئی و بهداشتی

نساجی و پوشاک

زابل

شن و ماسه 5/22 هزار تن

ـ

آرد گندم 46 هزار تن

پارچه والیاف مصنوعی1/2میلیون مترمربع
نخ نیمه فاستونی 1500 تن
چرم وسالامبور 510 تن

زاهدان

شن و ماسه 5 میلیون تن

پروفیل آلومینیومی950تن پروفیل فولادی5/19هزار تن

آرد گندم 563 هزارتن شیرپاستوریزه420 تن

پارچه مخمل460هزارمتر مربع
کنجدفرآوری شده 3100 تن

خاش

سیمان پوزولان 657 هزار تن کلینکرسیمان 600 هزار تن

ـ

ـ

ـ

سراوان

ـ

ـ

ـ

چرم دباغی شده 510 تن

نیکشهر

شن و ماسه 844 هزار تن

ـ

ـ

ـ

چابهار

شن و ماسه 165 هزار تن

ـ

ـ

ـ

ایرانشهر

شن و ماسه 43 هزار تن

ـ

آرد گندم 80 هزار تن

پارچه کشباف تخت و گرد 65 تن
پارچه های سیستم پنبه ای و مصنوعی 8/28 میلیون مترمربع
نخ پنبه ای پلی استر 5000 تن

سرباز

ـ

ـ

ـ

ـ

جمع استان

شن و ماسه 67 میلیون تن

آرد گندم 690 هزار تن
شیرپاستوریزه 420 تن

قابلیتهای معدنی

قابلیتهای معدنی شامل اندیسهای معدنی و ذخایر شناخته شده در استان می باشد . اندیسهای معدنی شناخته شده شامل ذخایری هستند که بر اساس مطالعات اکتشافی انجام شده توسط بخش خصوصی و یا دولتی مورد اکتشاف قرار گرفته و منجر به شناسایی کانسار با ذخیره مشخص گردیده اند . که بر حسب گروههای فلزی ، غیرفلزی و مصالح ساختمانی در جدول زیر آورده شده است .

ذخایر معدنی شناخته شده

فلزی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

374 هزار

87

کرومیت

15 میلیون

55

مس

22 هزار

6

آهن

42 هزار

5

آنتیموان

91 هزار

26

منگنز

غیر فلزی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

805 هزار

5

منیزیت

نا محدود

1

نمک و اکسید منیزیم موجود درآب دریا

4/27 میلیون

4

کائولن

633 هزار

3

سیلیس

36 هزار

7

تالک

3/4میلیون

1

گارنت

5/22 میلیون

1

آندالوزیت

225 هزار

1

زئولیت

5 میلیون

1

فلدسپات

مصالح ساختمانی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

9/37 میلیون

37

گرانیت

7/2 میلیارد

6

آهک

276 هزار

5

مرمر

9/15 میلیون

4

مرمریت

7/3 میلیون

2

تراورتن

7/4 میلیون

2

گچ خاکی

15 میلیون

1

پوزولان

100 هزار

1

دولومیت

نامحدود

3

خاک رس و مارن

معادن فعال استان به تفکیک شهرستان

عنوان معدن

تعداد

نام شهرستان

گرانیت – لاشه تراورتنی – منیزیت

4

زاهدان

آهک و مارن _ پوزولان _ سنگ لاشه

3

خاش

آهک _ مرمر

2

ایرانشهر

سنگ لاشه ساختمانی

1

زابل

سنگ لاشه

2

چابهار

معادن غیرفعال استان به تفکیک ماده معدنی

(میزان ذخیره (تن

تعداد

نام ماده معدنی

374 هزار

87

کرومیت

15 میلیون

55

مس

22 هزار

6

آهن

42 هزار

5

آنتیموان

91 هزار

26

منگنز

9/15 میلیون

4

مرمریت

7/4 میلیون

2

گچ خاکی

100 هزار

1

دولومیت

نامحدود

3

خاک رس و مارن

4/27 میلیون

4

کائولن

633 هزار

3

سیلیس

36 هزار

7

تالک

3/4میلیون

1

گارنت

5/22 میلیون

1

آندالوزیت

225 هزار

1

زئولیت

5 میلیون

1

فلدسپات

نامحدود

1

نمک و اکسید منیزیم موجود در آب دریا

صنایع دستی

استان سیستان و بلوچستان همانگونه که از نامش پیداست از پیوست دو قوم سیستانی و بلوچ تشکیل گردیده است . با توجه به اصالت صنایع دستی و آمیختگی آن با فرهنگ و سنت ها ، این هنر _ صنعت در هر منطقه نشأت گرفته از سنت ها ، گویش ها و آداب و رسوم همان منطقه است . عمدتاً سوزن دوزی ، سکه دوزی ، سفال سازی ، گلیم بافی ، خورجین بافی ، جواهر سازی ، حصیر بافی ، خراطی ، قالیچه و پلاس بافی در شمار صنایع دستی موجود به حساب می آیند . اما آنچه که تا کنون تحت پوشش آموزشی و خدماتی مدیریت صنایع دستی استان قرار گرفته ، عبارتند از سوزندوزی و سکه دوزی بلوچ ، بافت قالی و قالیچه ، سفال سازی ، حصیربافی ، گلیم بافی و حفظ و احیاء صنایع دستی منسوخ شده که بطور اختصار به شرح آن پرداخته می شود .

الف) سوزندوزی

سوزندوزی نقش بستن روی پارچه با نخ ، یکی شدن نخ و پارچه با هم و تشکیل نقشی زیبا و سنتی است . سوزندوزی در نقاط مختلف استان به صورتهای گوناگون انجام می شود . در زاهدان سبک دوخت شماره دوزی یا آسان تانکه ، در زابل خامه دوزی ، در منقطه سراسری پریوار دوزی و در محدوده شهرستان ایرانشهر و نیک شهر سوزندوزی دوتاری ، موسم ، چهارتاری و 000 که با توجه به موتیوهای سنتی شکل می گیرد . اما آنچه که در این رشته از صنایع دستی که یکی از رودوزیهای منحصر بفرد کشور به حساب می آید مشترک میباشد ، آمیختگی هنردست و دقت چشم صنعتگر است ، که به همین دلیل سوزندوزی را به عنوان نور چشم زنان بلوچ می شناسند .

ب) سفال سازی

سفال سازی در خطه پهناور سیستان و بلوچستان سابقه ای تاریخی دارد ، از آثار مکشوفه شهر سوخته سیستان تا بقایای برجای مانده سفال در منطقه ایرانشهر ( قلعه بمپور و فنوج ) همه حکایت از قدمت این رشته از صنایع دستی استان دارد .

در 35 کیلومتری شهرستان مرزی سراوان روستائی بنام کلپورگان قرار دارد ، نام این روستا به همراه سفال آن زبان زد خاص و عام است ، آنها که از هنر مایه ای اندوخته اند ، خوب می دانند ، سفال سنتی کلپورگان از جمله سفالهای قدیمی و منحصر بفرد کشور به حساب می آید و سابقه ای چندین هزار ساله دارد .

ساخت آن صرفاً با دست و بدون بهره گرفتن از هر نوع ابزار کار و چرخ سفالگری است . نقش سفال از آمیزش آب با سنگ تی توک و با دست صنعتگر شکل می گیرد.

ج) قالی و قالیچه

بافت قالیچه های سنتی از دیر باز در منطقه سیستان رایج بوده که با توجه به وجود دامهای اصیل و پشم حاصل از آنها ، این هنر _ صنعت نسل به نسل حفظ گردیده . بعدها سبک جدید بافت قالی با دارهای عمودی توسط شرکت فرش و صنایع دستی به این منطقه برده شده و هم اکنون دو نوع بافت (( سنتی و جدید )) در این منطقه انجام می شود . نقشهای گلدانی ، خشتی ، مددخانی و 000 از نقشهای زیبای سنتی قالیچه زابل محسوب می گردند .

قالی زابل با توجه به نوع بافت و گره از مرغوبیت مطلوبی برخوردار و در بازارهای داخلی و حتی خارجی جایگاهی را به خود اختصاص داده است .

د) گلیم بافی

یکی دیگر از رشته های صنایع دستی استان بافت گلیم های سنتی محلی (گلیم بلوچی ) است که در حوالی شهرستان خاش و حومه شهرستان سراوان بافته می شود .

این دست بافت ها با نقوش زیبای سنتی می توانند به عنوان کالایی با ارزش مطرح گردند . در حاشیه مرزی شهرستان زابل نیز بافت گلیم های محلی به شیوه سنتی رایج می باشد .

هـ) سکه دوزی

نوع دیگر از صنایع دستی انحصاری استان سکه دوزی است که به آینه دوزی ، دکمه دوزی نیز معروف و به گویش محلی سامان هم گفته می شود ، سکه دوزی با توجه به تنوع مواد اولیه و رنگارنگی پولکها و درخشش آینه های ریز و درشت طالبان زیادی دارد ، مصرف اصلی آن تزئین اطاقها ، مرکب تازه عروسان می باشد که به علت زیبایی ، کارشناسان صنایع دستی ، نوع کار را در طرحهای متنوع ارائه و آماده عرضه نمودند ، موطن اصلی سکه وزی در منطقه بلوچستان می باشد . اکنون طرحهای کوچک و بزرگ سکه دوزی در آپارتمانها و منازل مسکونی زینت بخش اطاقهای کوچک و بزرگ است .

و) حصیر بافی

وجود نخلهای زینتی کوتاه که در بیابانهای بلوچستان بسیار به چشم می خورد و به گویش محلی عنوان (( پیش Pishz )) را دارد ، باعث بافت مصنوعات حصیری بخصوص طناب حصیری میگردد . مورد مصرف طناب حصیری عمدتاً در نوعی مبلمان خراطی شده ارزان قیمت که در فروشگاه های صنایع دستی عرضه می گردد بیشتر به چشم می خورد ، نوعی زیرانداز ، سجاده حصیری کتور ، سیواس ( کفش حصیری ) ، صافی ، و 000 از جمله طرحهای تولید شده با حصیر است که بیشتر جنبه مصرف محلی دارد .

کشـــاورزی

در استان سیستان و بلوچستان اراضی قابل کشت ( آبی ، دیم ، آیش ) حدود 400 هزار هکتار می باشد که این مقدار حدود 2 درصد مساحت آنرا تشکیل می دهد و کل زمینهای زیرکشت حدود 330 هزار هکتار می باشد که به کشت محصولات زراعی و باغی اختصاص دارند .

سطح زیرکشت محصولات سالانه (هکتار(

سال زراعی / شهرستان

جمع کل

جمع

آبی

دیمی

81- 80

131512

80409

80409

0

ایرانشهر

33990

25519

25519

0

چابهار

2/6410

1826

1826

0

خاش

27226

18789

18789

0

زابل

5/765

7243

7243

0

زاهدان

2/18177

13616

13616

0

سراوان

5/23677

7202

7202

0

سرباز

6/7775

4264

4264

0

نیکشهر

6564

1950

1950

0

وضعیت اجتماعی استان سیستان و بلوچستان
چاپ
براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385 استان سیستان وبلوچستان دارای جمعیتی بالغ بر2405742 نفر بوده که ازاین مقدار1221240نفرمردو1184502نفررازنهاتشکیل می دهندو1193198 نفر در نقاط شهری و 1212544 نفر دیگر در نقاط روستایی سکونت دارند، اکثر جمعیت این استان را مسلمانان تشکیل داده ودرسال 1375 فقط 2590 نفر از ساکنین اقلیتهای مذهبی ( زرتشتی، مسیحی و کلیمی و ..) هستند.

مردم مسلمان ساکن در این منطقه عده ای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و بقیه آنها سنی حنفی مذهب هستند. ساکنین منطقه سیستان و بخشی از جمعیت شهرستان زاهدان اهل تشیع بود و منطقه بلوچستان اکثراٌ سنی مذهبند. از دیر باز مردم این منطقه علیرغم تفاوتهای مذهبی و قومی که با یکدیگر داشته اند، با صلح و صفا و صمیمیت در کنار یکدیگر روزگار گذرانیده اند و این تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز هموارده ادامه دارد. در رژیمهای گذشته بعلت بی توجهی دولتمردان به موضوع آبادانی و عمران این منطقه و عدم وجود مدارس در مناطق روستایی و دور افتاده اکثر جمعیت بالای 40 سال این استان که در نقاط روستایی سکونت داشته اند بیسواد بوده و موفق به فراگیری سواد و تحصیل علم و دانش نگردیده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نهادهای فرهنگی و توسعه آموزش و پرورش به مناطق روستایی و عشایری درصد باسوادان در استان افزایش یافته است.

بگونه ای که بر اساس آمار نامه سال 1375 مرکز آمار ایران از کل جمعیت 6 ساله و بالاتر استان به میزان 068/402/1 نفر حدود 8258/802 نفر باسواد هستند. نسبت با سوادی بین مردان بیش از زنان می باشند از مجموع افراد با سواد 338/466 نفر را مردان و 487/336 را زنان تشکیل می دهند. حال آنکه بعلت عدم وجود مدرسه در مناطق روستایی و عشایری و بدلیل عدم اعزام آموزگاران زن به این مناطق در سالهای قبل از انقلاب اسلامی اکثر دختران و زنان استان از نعمت سواد بی بهره بودند.

از لحاظ گسترش آموزش عالی نیز وضع در سالهای قبل از انقلاب به همین گونه بوده، فقط دانشگاه سیستان و بلوچستان در مرکز استان در زمان رژیم پهلوی تاسیس شده که با ظرفیت بسیار محدود دانشجویان غیر بومی از سایر نقاط کشور در این مرکز به تحصیل اشتغال داشته اند ولی پس از پیروزی انقلاب با رویکرد مناسبی که بمنظور رفع محرومیت از این منطقه در کلان کشور برنامه ریزی شد، با تاسیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، دانشگاه پیام نور ، دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان ، ایرانشهر ، زابل و سایر شهرستانها و در سالهای اخیر دانشگاه زابل راه برای توسعه همه جانبه فرهنگی و اجتماعی استان باز شده و با تلاش و همت مسئولین محلی و مردم استان، آینده ای روشن و امیدوار کننده پیش پای نسل آینده وجود دارد که فردایی بهتر را به ارمغان خواهد آورد

وضعیت اجتماعی استان

شهرستان زاهدان

اقوام وآداب ورسوم

درمیان ساکنان شهرزاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند . زاهدان شهر چند دروازه است که بدلیل مهاجرت پذیری تاکنون فرهنگی یکدست نیافته است . دین و مذهب مهمترین عامل اتحاد و همدلی مردم زاهدان است . وجود اقوام ، ادیان و مذاهب اسلامی مختلف درشهر آنرا به الگویی نمادین برای شهرها در ایران و کشورهای دیگر تبدیل کرده است . علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان وبلوچستان خصوصا شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده و درگیری های قومی و قبیله ای و مذهبی هم همین نکته اساسی است .

ازجمله مهمترین برنامه های مذهبی که هرسال در زاهدان چشمگیراست عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیگر ائمه اطهار (ع) است که هرگروه از مردم به شیوه قومی خویش به عزاداری پرداخته وتنوع در مراسم به گویشها ، زبانها ، آداب و رسوم و …. یک امتیاز معنوی ویژه برای زاهدان به شمار می رود . این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی ، یزدی ، خراسانی ، کرمانی ، ترک و افغان می باشند.

خوراک

ازانواع خوراک های بومی می توان به شیلانچ ، شیرمال ، کهلی ، کباب تنورچه ، آبگوشت ، کشک زرد ، کشک سفید ، تجگی ، قلیفی ، کلوچه و ….. اشاره نمود.

شهرستان زابل (سیستان)

خط

کاوش باستان شناسی در شهر سوخته سیستان روشن نمود که هنگام شکوفایی این فرهنگ در 3200 ق م خط نگارگری در سیستان رواج داشته ار جمله گل نگار دوزنقه ای شکلی است که از آغاز دوران ایلامی در لایه دهم شهرسوخته پیدا شده است در دوره هخامنشی خط رایج در منطقه میخی بود خط اوستایی نیز در بعضی سکه های آن زمان دیده شده است پس از اسلام خط معلقی راابراهیم سجستانی ابداع نمود بعد از شهریاری یعقوب لیث ، زبان و کتاب رایج در سیستان پارسی دری و پهلوی بود.

فرهنگ نامه

تمدنی که اکنون درسیستان شاهدآن هستیم رهاورد مشعلی تابناک است که در طی هزاران سال سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر رسیده است و شامل فرهنگی اصیل در قسمتهای مختلف زندگی وفولکلور منطقه می باشد.

آیین ها و مراسم

درسیستان آیینها برگرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ، و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:

1-آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رودخانه هیرمنداست که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد). ( مراسم جشن گندم ) جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص سیستانی برای هرتازه واردی بسیار جذاب می باشد .

2-آیینهای مذهبی ( عیدفطر، عید غدیر، عیدقربان ومبعث پیامبر –تولد حضرت علی (ع) ومراسم آیینی نیمه شعبانکه مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته ویک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند مراسم سحرخوانی و رمضان خوانی در شب های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .

3-آیین های ملی (نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه وسایرزیارتها میروند و جشن می گیرند وشادی می کنند مراسم وآیینهای بسیار زیبایی نیر در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد.

ادبیات شفاهی

ضرب المثلها ، افسانه های کهن سیستانی ، داستانهای حماسی و اشعار محلی است که ریشه در اعتقادات و باورهای سنتی واصیل مردم دارد.

موسیقی سنتی

موسیقی برگرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار است و دارای قدمتی کهن است در موسیقی سازی ، انواع سازهای محلی از جمله قیچک ، نی ، دایره ، سرنا و ساز ودهل استفاده میگردد که توسط هنرمندان بومی در خود منطقه ساخته می شود و درکنار موسیقی آوازی و مقامی که برگرفته از احساسات و فولکلور مردم است در ردیف ها و آواها به صورت دوبیتی ها ، ( سیتکها ) رباعی ها ، لالایی ها و به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.

رقص شمشیر از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی درمنطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی با شور واشتیاق خاصی در جشنها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد.

بازیها و ورزشهای محلی

کشتی کچ گردان Kach خاستگاه دیرینه ای در سیستان دارد وبسیاری از فنون آن اکنون در کشتی آزاد که ورزش ملی ایران است اجرا می گردد.کودی Kavade از بازی های محلی و اصیل سیستانی است هم اکنون به عنوان ورزش بومی و رسمی شهرت بین الملل یافته و در بیشترمسابقات برگزار می گردد:

خسو Khoso – شنا – چوک بازی – چوب بازی و رقص شمشیر مناسکی آیینی که از قدمت و اعتبار ویژه ای در سیستان برخوردار است و دربیشتر جشنها برگزار می گردد.

معماری

یکی از جاذبه های سیستان معماری وبهره گیری مثبت از فرایند چرخه طبیعت در ساخت مساکن است که به بهترین شکل در زندگی مردم نمو دارد.

سوغات منطقه

سوغات محلی در سیستان شامل انواع نان – شیرینی جات محلی ( کلوچه محلی – تجکی – لندو _ قتلمه ) – بورک ، آچار ، کشک و میوه مثل انگور یاقوتی – خربزه و هندوانه زابلی .

انواع صنایع دستی ( قالی – پوشاک محلی – حصیر – گلیم و پارچه )

شهرستان زهک (سیستان )

مراسم و آیین ها

از جمله این آداب ، رسوم و سنن و اعتقادات می توان به مراسم خواستگاری ، ازدواج ، تدفین اموات ، مردم داری ، غزاداری و تعزیه خوانی ، آداب ماه مبارک رمضان ( سحر خوانی و رمضان خوانی ) انفاق ایتام و اکرام ، مراسم خاص بوی مردگان وزندگان زیارت حج و کربلا اشاره نمود.

آوا و موسیقی

دایره یا داره ( دف ) زنان بیشتر در مراسم شادی استفاده واز ساز ( وسیله ای که با دمیدن درآن تولید صوت دلنواز می شود) و دهل ( طبل از چوب و پوست آهو ) مردان استفاده می کرده اند. همین مراسم باصدای دهل وساز همراه با رقص شمشیر است که شکوه و جلوه ای خاص یافته تا آن حد که از گروه موسیقی دهل و ساز سیستانی به عنوان گروه پیشتاز موسیقی سنتی ایرانی در مجامع بین المللی استفاده می شود.

غذاهای محلی و بومی

در روستای این دیار بخصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود که شامل قاتق ( آبگوشت محلی ) اجیزک ( اشکنه ) اجیزک تخم مرغ ( اشکنه تخم مرغ ) تاسوی ( کاچی ) قروت ( کشک سفید) کشک زرد آرد دستمال ( یک نوع فرنی ) نانهای محلی چلبک ، قتلمه ، قیفی ، بورک ، نان تفتان و ترشی و شیرینی جات رخمی ( قره قروت ) کلوچه قندی خرمایی و شیری لندو ( خرما و گندم بریان ) تجکی ( سمنو) وستو ( آرد گندم بریان و شکر ) می شود.

ورزشهای بومی

از زمره این بازیها در این منطقه میتوان به خسوخسو و کبدی اشاره نمود. با حفظ و احیاء آن اکنون ورزشکاران این منطقه در بازیهای فوق ، خوش درخشیده اندو نام کشور را در سطح بین المللی مطرح نموده اند.

شهرستان خاش

پوشاک

لباس مردانه به صورت پیراهن با دامن بلند ، شلوار تقریبا گشاد چین دار و جلیقه با تزئینات سوزن دوزی محلی و کلاه و مندیل می باشد و لباس زنانه با تزئینات بسیار زیبای سوزن دوزی با دست می باشد که شامل سرآستین – جیب یا گپتان –دمپا وسرسینه می باشد.

کشاورزی

شهرستان خاش با دراختیار داشتن 322 هکتار باغات زردآلو ، 320 هکتار باغات انار ، 345 هکتار باغات انگور ، 1368 هکتار باغات پسته و 497 هکتار باغات خرمای آبی ، 3300 هکتار خرمای دیم رتبه دوم پس از سراوان از لحاظ سطح زیرکشت محصولات باغی در استان را دارا است .

بازیهای محلی

1- کتار : که درواقع بصورت شطرنج بین دوتا چهارنفر بازی می شود.

2-چوک : با چهارعدد چوب توسط چهاربازیکن بازی می شود.

3-کپک : گرفتن پای چپ با دست راست که با دست چپ به حریف حمله کرده که مشابه کودی زابلی است .

4- کشتی محلی : گرفتن دست به بند یا کمربند شلوار حریف

طب سنتی

برای درمان مرضهای عام و خاص منطقه از قدیم تاکنون از گیاهان دارویی که در گوشه و کنار این منطقه می روید استفاده می شده که چند نمونه از این گیاهان عبارتند از :

1- سنگ سگار: برای درد دل بچه استفاده می شود.

2- شوتک : برای بچه ها واکثر نوزادان کاربرد دارد.

3- مور: گیاهی تلخ که برای شکم درد استفاده می شود.

4- گونجک : شیره درخت بنه است که برای درمان دندان درد وزنان زائو استفاده میشود.

5- درمنه : محلولی از بوته درمنه است که برای دل درد استفاده میشود بسیار تلخ و بد بو است .

6- اوشترک : ماده ای که از گیاه تیک به دست می آید برای زخمهای عفونتی بیشتر استفاده می شود.

علاوه بر موارد فوق در این منطقه طب سوزنی یا کوبه هم رایج است که با سوزن و توسط افراد قدیمی انجام می شود.

موسیقی

1- لیکو : سازمحلی است که با سه تار و دهل و سرور که بیشتر به بیان رشادتهای افراد که دارای مضمون حماسی است نواخته می شود.

2- نازینک : با ساز ودهل همراه است .

3- هالوکه : توسط زنان در هنگام عزا سروده میشود.

شهرستان ایرانشهر

شعر وموسیقی محلی

سازهایی مثل قیچک ، رباب ، بنجو، تمبورک و دهلک وسازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است .دهل و سرنا از دیگر سازهای رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد. از استادان وهنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیرمحمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینارزهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادربخش آبسالان شاعر معاصر نام برد.

بازیهای محلی

برخی از این بازیها عبارتند از تلکی – هپت سنگ – هدکان رو – لکرشانکی – سرسره بازی و ….

پوشاک

پوشاک مردان شامل یک پیراهن بلند و شلوارگشاد و بسیار پرچین به همراه دستار یا لنگی بردور سر می باشد. پوشاک زنان بلوچ نیز تقریبا مشابه پوشاک مردان است بااین تفاوت که بخشهایی از سرآستین ، سرپاچه و قسمت پیش و جلوی پیراهن رابا قطعات پارچه با زیباترین نقش های بومی و محلی رنگارنگ سوزن دوزی شده تزئین نموده اند ، رنگ ونقش این تزئینات سوزن دوزی شده در مناطق مختلف بلوچستان اندکی با هم متفاوت می باشد.

صنایع دستی و هنرهای سنتی :

تکه دوزی ، بلوچی دوزی ، گلیم ، حصیر ، سبد ، زیورآلات سنتی ، البسه محلی ، از مشهورترین صنایع دستی و محصولات این شهرستان می باشد.

شعر وموسیقی محلی

سازهایی مثل قیچک ، رباب ، بنجو، تمبورک و دهلک وسازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است .دهل و سرنا از دیگر سازهای رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد. از استادان وهنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیرمحمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینارزهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادربخش آبسالان شاعر معاصر نام برد.

بازیهای محلی

برخی از این بازیها عبارتند از تلکی – هپت سنگ – هدکان رو – لکرشانکی – سرسره بازی و ….

شهرستان سراوان

خوراک :

1- شولو و کشک از آرد ذرت آرد گندم و ادویه مخصوص تهیه می شود.

2- تباهه خوراکی از گوشت بوده است گوسفند را به مدت یک تا دوسال پروار و ذبح می کنند . گوشت آنرا تکه تکه کرده و پس از اندود نمک ، زردچوبه و پودر انار دانه معمولا در فضای باز و یا داخل اطاق بزرگ آویخته و پس از خشک شدن در فصل زمستان از آن استفاده می کنند.

شیرینیجات : حلواشکری ، حلوابری ، حلوا چنگال ، حلوا خرمه ای ، حلوا آبی

ترشیجات : حرام ( ترشی لیمو) ، ترشی انبه

سوغات شهرستان

سوزن دوزی ، سفال کلپورگان ، خرما ، حصیربافی و سکه دوزی می باشد.

مشاهیر

دکتر رحمانی ، حمیدالله میرمرادزهی در رشته حقوق ، مولوی شهداد مسکانزهی نیز از مشاهیر علمای منطقه است که از وی بیش از 20 جلد کتاب در زمینه تالیف و ترجمه علوم ومعارف اسلامی به یادگار مانده است . مولوی عبدالعزیز ساداتی نیز از مشاهیر منطقه است که با احیای حوزه علمیه دارالعلوم زنگیان که از آن طلاب زیادی فارغ التحصیل شدند.

شهرستان سرباز

پوشاک

لباس مردان اغلب به رنگ روشن می باشد و برای جلوگیری از تابش مستقیم آفتاب عمامه ای دور سرمی پیچند و شال یا لنگی بر روی شانه می اندازند . پوشاک زنان بلوچ علاوه بر اینکه تحت تاثیر شرایط آب و هوایی منطقه است ، متاثر از فرهنگ کشورهای پاکستان و هندوستان قرار دارد . لباس زنان بلوچ به طرز شگفت آوری سوزندوزی و یا گلدوزی شده اند و روسری یا سریگ زنان نیز سوزندوزی و قلاب دوزی می شوند.

آداب و رسوم

مراسم تولد

درهنگام تولد نوزاد به مدت هفت شب با حلوای محلی شیرگی که از شیره خرما درست می شود از اطرافیان پذیرایی می کنند . در روز ششم برای نوزاد پسر دوگوسفند و برای نوزاد دختر یک گوسفند قربانی و بین اطرافیان تقسیم می کنند.

سوگواری

در مراسم سوگواری زنان پارچه سیاهی دورکمر بسته و دست ها را مشت بر روی سینه و درحالت نشسته به زانو به مدت چهل روز می زدند. تا یکسال از خانه بیرون نرفته و لباس های سیاه پوشیده ومردم را دعوت به قرآن خوانی می کنند.

بازیهای محلی

از مهمترین بازیهای رایج در منطقه میتوان کپگ ( بازی با پا ) ، وررود ( بازی روی زمین ) ، انجلاسکی ، چک تلی ، چیتی ، هفت سنگی ، 9 خانه ای ، دارگلی ( معمولا در آب صورت می گیرد) ، مجولی را مربوط به بازیهای پسرانه و 6 خانه ای ، دولکی ( بازی با سنگ های کوچک ) ، چم بندکی ( باز و بسته شدن چشم ) ، دوتک ( عروسک بازی ) ، منگلیکی ( بازی النگو) ، بازی با نخ ( تردستی ) از بازهای دخترانه نام برد که از قدمت طولانی برخوردارند.

سفالگری

یکی از منطقه های حاصلخیز و سربز بلوچستان بخش سرباز که در فاصله 60 کیلومتری راسک مرکز این شهرستان واقع است در یکی از روستاهای اطراف این بخش به نام کوه میتگ یک خانواده سفالگر زندگی می کنند. هم اکنون چهار مرد ویک زن آخرین بازمانده های گروه بزرگ سفال سازان این روستای چند صدساله است . ایشان خاک مورد مصرف خود را از روستای انزاء در نزدیکی محل زندگی شان تهیه می کنند این سفالگران ساخته های خود رابرای فروش به شهرهای چابهار ، نیکشهر و ایرانشهر می برند و تنها کسانی که این هنر را آموزش می بینند فرزندان خود آنها هستند . قابل ذکر است که سفالهای این منطقه عاری از هرگونه پوشش لعابی و مانند آن هستند.

مهمترین انواع صنایع دستی شهرستان سرباز عبارتند از :

سوزن دوزی ، سکه دوزی ، گلیم بافی ، زیورآلات سنتی ، البسه محلی ، حصیربافی و سفال.

شهرستان نیکشهر

شیرینیجات سنتی منطقه

انواع واقسام شیرینیجات :

1- حلوای قندی 2- حلوای شیره ای 3- خرما بریچ 4- چنگال 5- موش 6- ملائی

انواع نان

1- نان تینموش 2- نان تینی 3- نان القاری 4- نان ترونی 5- نان حلکاکی 6- نان دوتینگی 7- نان کمانچ نان پرانی 8- نان برنجی

غذاهای محلی

تباهگ Tobahig) ) وانباگ

آوازها و ذکرها درآئین مالد ( پیرپتر)

یک دسته از مشهورترین این آوازها لیکو ، زهیروک ، کردی ، موتک ، شعر ، شعرهای حماسی مانند میرقنبر ، چاکر و گوهرام و …. وشعرهای تاریخی مانند دادشاه بلوچ وجیندخان ، اشعار عاشقانه مانند عزت ومیرک وآوازهای گواتی وآوازهای مالد ( آیین مربوط به شفا ) هستند . آوازهای گواتی و مالد آوازهایی هستند که در طول اجرای مراسم آئینی گواتی و مالد (پیرپتر ) خواند می شوند.

دسته دیگر آوازهای عروسی ، زامان وتولد است نازینک ، لارو ، هالو ، شپتاکی ، سپت ، لولی و ….

صنایع دستی

حصیربافی در هلونچگان

روستای هلونچگان از توابع بخش قصرقند مرکز تولیدحصیرمی باشد که برای فروش به شهر قصرقند آورده می شود. مواد اولیه آن از درخت نخل تامین می شود. انواع زیرانداز ، سایه انداز ، کیف و … با این روش ساخته می شود.

سفال سازی در هلونچگان

روستای هلونچگان از توابع بخش قصرقند مرکز تولید سفال می باشد. خاک آن از کوههای شادیگر تامین می شود . این سفال در خانه ها توسط زنان تولید می شود . ظروف آشپزخانه ، کوزه های آب وگول های چاه در این محل تولید می شود.

شهرستان کنارک

فرهنگ عامه

ساکنان کنارک بلوچ واز نژاد آریایی هستند. زبان اغلب مردم ، بلوچی و به گویش مکرانی سخن می گویند.

پوشاک

لباس زنان و دختران

درچندتکه برجسته شامل بالاتنه ( زی یا زیگ یا جیگ ) ، قسمت روی شکم تا انتهای دامن ( گفتان ، گوپتان یا جیب ) ، سرآستین ( آستونک ) ، سرپاچه شلوار( شلوار دپ ) است و نیز برسر خود تکه یا سریک که کمی بزرگتر از چارقد است می بندند.

لباس مردان

تشکیل شده از پیراهن بلندی که تاسرزانو و گاهی پایین تربوده و به طورمتوسط شامل پنج و نیم مترپارچه است که آن را جامگ می نامند. شلوار تشکیل شده از سه متر و نیم تا چهارمتر پارچه و به جای کمربند، نخی به نام هنجگ یا سرن بند استفاده می شود . بعضی از مردان شال بر سر میپیجند که آن را لنگته یا مندیل یا پاک می نامند.

خوراک

1- بتوماش : نوعی غذای محلی که از ترکیب برنج و ماش می باشد . برای تهیه ابتدا ماش را سرخ کرده و با آسیای دستی آسیاب کرده و ماش ، برنج و آب را مخلوط نموده و دوری می گذارند.

2- شودوده : نوعی غذای محلی است که از سرخ کردن خرما با روغن که گاهی به آن کنجد و بادام نیز اضافه می شود تهیه می گردد.

3- ماشینگ : نوعی سوپ ماش که با نان خورد می شود.

4- کیش : مغز درخت خرمای جوان که شیرین و سفیدرنگ است .

5- دلگ : برنج کوبیده شده که با آب به صورت شل تهیه می شود.

6- ناروش : خورشت که اغلب با خورشت ماهی (کوگئرت ) و خورشت مرغ مصرف می شود.

7- بریانی : ماننداستامبولی است طبخ آن را با مرغ و ماهی به همراه ادویه فراوان و تند مصرف می باشد.

8- انباغ : مرغ را ریش ریش کرده وبه همراه شنبلیله کاملا سرخ می کنند.

9- شیلانج : کشک را درهاون می کوبند و باآب و کمی روغن داغ می کنند.

10-تباهگ : گوسفند را درزمستان پس از ذبح و درآوردن پوست د رهوای آزاد به ریسمانی می آویزند تا خشک شود و به آن کمی آب انار و نمک می زنند این گوسفند خشک شده را در طول زمستان تکه تکه کرده و می خورند گاه نیز همراه آن برنج مصرف می کنند.

انواع نان ها

1- خمیر : مانند نان تافتون است .

2- تی موش : نان نازکی است نازکتر از لواش آن را فطیر هم می گویند چون با خمیر بی مایه درست می شود.

3- نان روغنی تنوری : حلکاری

4- نان ذرت:سرهو = ذرت قرمز

5- نان کماچ یا ریگی ( خوری ، هوری )

6- نان روغنی روتابه

شهرستان چابهار

مردم شناسی و فرهنگ عامه

الف) اعیاد و جشن ها

عیدقربان وعید فطر را به ویژه بسیار باشکوه برگزار میکنند و به مدت 3 روز به دید و بازدید هم رفته و درجشن و سرور به سرمی برند.

ب )پوشاک

مردان بلوج لباسی ساده و بلند به همراه دستاری که عموما سفید است برتن دارند. پوشاک زنان ودختران از زیبایی خاصی برخوردار است در دوخت و تزئین لباسهای زنانه از هنر منحصر به فرد سوزن دوزی و پریوار دوزی بلوچ استفاده می شود. آنچه زیبایی البسه زنان بلوچ را کامل می کند زیورآلاتی از طلا و جواهراست که ساخت آنها نیز یکی از هنرهای سنتی و اصیل منطقه است .

ج ) غذاها ونان های محلی

غذاها: بتوماش ، شودوده ، بتوهواری ، ماشینگ ، پاکگین ماهیک ، کورک ، گلوهک ، ناروش ، کیش ، دلک .

در گویش محلی به نان نگن گفته می شود و شامل انواع ذیل است :

1- تینی : نان هایی که روی صفحه فلزی ( تابه آهنی ) پخته می شوند و عبارتند از :

تین موش ، تینی روغنی ، دک ، سی سرک ، ست پوری ، رتی

2- گجری سنت یا نان تنوری : حمیری ، جویه نان ، تاپگی

3- نان مخصوص عشایر: پناریک ، پورانی

4- نان ذرت : شلو ، رحتو ، شلو ، تیموش ، بکد

آلات موسیقی

1- سرور یاقیچک

2- رباب :از سازهای مضرابی است

3-تمبورک یا سه تار

4- سورنا : در مراسم عروسی همراهی دهل می باشد

5- دهل بزرگ

6- تمبوک : دهل کوچکتری می باشد که کنار دهل بزرگ سورنا را همراهی می کند

7- دهلک : دهل دوطرفه کوچک و بلندی است .

8- دهل بزرگ لیوا : دهل رحمانی بزرگ و حجیمی است که تنها در مراسم رقص لیوا از آن استفاده می شود.

9- دهل مگرمان : طبل بلند یک طرفه است در قدیم برای خبررسانی استفاده می شده است

10 – نل : قلم –نی

11- سما یا دف

12- بینجو

صنایع دستی

سوزن دوزی ، سکه دوزی ( سامان ) ، حصیربافی ، ساخت ابزار و آلات موسیقی ، صنایع دستی دریایی .

وضعیت اجتماعی استان
براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385 استان سیستان وبلوچستان دارای جمعیتی بالغ بر2405742 نفر بوده که ازاین مقدار1221240نفرمردو1184502نفررازنهاتشکیل می دهندو1193198 نفر در نقاط شهری و 1212544 نفر دیگر در نقاط روستایی سکونت دارند، اکثر جمعیت این استان را مسلمانان تشکیل داده ودرسال 1375 فقط 2590 نفر از ساکنین اقلیتهای مذهبی ( زرتشتی، مسیحی و کلیمی و ..) هستند.

مردم مسلمان ساکن در این منطقه عده ای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و بقیه آنها سنی حنفی مذهب هستند. ساکنین منطقه سیستان و بخشی از جمعیت شهرستان زاهدان اهل تشیع بود و منطقه بلوچستان اکثراٌ سنی مذهبند. از دیر باز مردم این منطقه علیرغم تفاوتهای مذهبی و قومی که با یکدیگر داشته اند، با صلح و صفا و صمیمیت در کنار یکدیگر روزگار گذرانیده اند و این تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز هموارده ادامه دارد. در رژیمهای گذشته بعلت بی توجهی دولتمردان به موضوع آبادانی و عمران این منطقه و عدم وجود مدارس در مناطق روستایی و دور افتاده اکثر جمعیت بالای 40 سال این استان که در نقاط روستایی سکونت داشته اند بیسواد بوده و موفق به فراگیری سواد و تحصیل علم و دانش نگردیده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نهادهای فرهنگی و توسعه آموزش و پرورش به مناطق روستایی و عشایری درصد باسوادان در استان افزایش یافته است.

بگونه ای که بر اساس آمار نامه سال 1375 مرکز آمار ایران از کل جمعیت 6 ساله و بالاتر استان به میزان 068/402/1 نفر حدود 8258/802 نفر باسواد هستند. نسبت با سوادی بین مردان بیش از زنان می باشند از مجموع افراد با سواد 338/466 نفر را مردان و 487/336 را زنان تشکیل می دهند. حال آنکه بعلت عدم وجود مدرسه در مناطق روستایی و عشایری و بدلیل عدم اعزام آموزگاران زن به این مناطق در سالهای قبل از انقلاب اسلامی اکثر دختران و زنان استان از نعمت سواد بی بهره بودند.

از لحاظ گسترش آموزش عالی نیز وضع در سالهای قبل از انقلاب به همین گونه بوده، فقط دانشگاه سیستان و بلوچستان در مرکز استان در زمان رژیم پهلوی تاسیس شده که با ظرفیت بسیار محدود دانشجویان غیر بومی از سایر نقاط کشور در این مرکز به تحصیل اشتغال داشته اند ولی پس از پیروزی انقلاب با رویکرد مناسبی که بمنظور رفع محرومیت از این منطقه در کلان کشور برنامه ریزی شد، با تاسیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، دانشگاه پیام نور ، دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان ، ایرانشهر ، زابل و سایر شهرستانها و در سالهای اخیر دانشگاه زابل راه برای توسعه همه جانبه فرهنگی و اجتماعی استان باز شده و با تلاش و همت مسئولین محلی و مردم استان، آینده ای روشن و امیدوار کننده پیش پای نسل آینده وجود دارد که فردایی بهتر را به ارمغان خواهد آورد.

وضعیت اجتماعی استان

شهرستان زاهدان

اقوام وآداب ورسوم

درمیان ساکنان شهرزاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند . زاهدان شهر چند دروازه است که بدلیل مهاجرت پذیری تاکنون فرهنگی یکدست نیافته است . دین و مذهب مهمترین عامل اتحاد و همدلی مردم زاهدان است . وجود اقوام ، ادیان و مذاهب اسلامی مختلف درشهر آنرا به الگویی نمادین برای شهرها در ایران و کشورهای دیگر تبدیل کرده است . علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان وبلوچستان خصوصا شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده و درگیری های قومی و قبیله ای و مذهبی هم همین نکته اساسی است .

ازجمله مهمترین برنامه های مذهبی که هرسال در زاهدان چشمگیراست عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیگر ائمه اطهار (ع) است که هرگروه از مردم به شیوه قومی خویش به عزاداری پرداخته وتنوع در مراسم به گویشها ، زبانها ، آداب و رسوم و …. یک امتیاز معنوی ویژه برای زاهدان به شمار می رود . این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی ، یزدی ، خراسانی ، کرمانی ، ترک و افغان می باشند.

خوراک

ازانواع خوراک های بومی می توان به شیلانچ ، شیرمال ، کهلی ، کباب تنورچه ، آبگوشت ، کشک زرد ، کشک سفید ، تجگی ، قلیفی ، کلوچه و ….. اشاره نمود.

شهرستان زابل (سیستان)

خط

کاوش باستان شناسی در شهر سوخته سیستان روشن نمود که هنگام شکوفایی این فرهنگ در 3200 ق م خط نگارگری در سیستان رواج داشته ار جمله گل نگار دوزنقه ای شکلی است که از آغاز دوران ایلامی در لایه دهم شهرسوخته پیدا شده است در دوره هخامنشی خط رایج در منطقه میخی بود خط اوستایی نیز در بعضی سکه های آن زمان دیده شده است پس از اسلام خط معلقی راابراهیم سجستانی ابداع نمود بعد از شهریاری یعقوب لیث ، زبان و کتاب رایج در سیستان پارسی دری و پهلوی بود.

فرهنگ نامه

تمدنی که اکنون درسیستان شاهدآن هستیم رهاورد مشعلی تابناک است که در طی هزاران سال سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر رسیده است و شامل فرهنگی اصیل در قسمتهای مختلف زندگی وفولکلور منطقه می باشد.

آیین ها و مراسم

درسیستان آیینها برگرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ، و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:

1-آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رودخانه هیرمنداست که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد). ( مراسم جشن گندم ) جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص سیستانی برای هرتازه واردی بسیار جذاب می باشد .

2-آیینهای مذهبی ( عیدفطر، عید غدیر، عیدقربان ومبعث پیامبر –تولد حضرت علی (ع) ومراسم آیینی نیمه شعبانکه مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته ویک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند مراسم سحرخوانی و رمضان خوانی در شب های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .

3-آیین های ملی (نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه وسایرزیارتها میروند و جشن می گیرند وشادی می کنند مراسم وآیینهای بسیار زیبایی نیر در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد.

ادبیات شفاهی

ضرب المثلها ، افسانه های کهن سیستانی ، داستانهای حماسی و اشعار محلی است که ریشه در اعتقادات و باورهای سنتی واصیل مردم دارد.

موسیقی سنتی

موسیقی برگرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار است و دارای قدمتی کهن است در موسیقی سازی ، انواع سازهای محلی از جمله قیچک ، نی ، دایره ، سرنا و ساز ودهل استفاده میگردد که توسط هنرمندان بومی در خود منطقه ساخته می شود و درکنار موسیقی آوازی و مقامی که برگرفته از احساسات و فولکلور مردم است در ردیف ها و آواها به صورت دوبیتی ها ، ( سیتکها ) رباعی ها ، لالایی ها و به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.

رقص شمشیر از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی درمنطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی با شور واشتیاق خاصی در جشنها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد.

بازیها و ورزشهای محلی

کشتی کچ گردان Kach خاستگاه دیرینه ای در سیستان دارد وبسیاری از فنون آن اکنون در کشتی آزاد که ورزش ملی ایران است اجرا می گردد.کودی Kavade از بازی های محلی و اصیل سیستانی است هم اکنون به عنوان ورزش بومی و رسمی شهرت بین الملل یافته و در بیشترمسابقات برگزار می گردد:

خسو Khoso – شنا – چوک بازی – چوب بازی و رقص شمشیر مناسکی آیینی که از قدمت و اعتبار ویژه ای در سیستان برخوردار است و دربیشتر جشنها برگزار می گردد.

معماری

یکی از جاذبه های سیستان معماری وبهره گیری مثبت از فرایند چرخه طبیعت در ساخت مساکن است که به بهترین شکل در زندگی مردم نمو دارد.

سوغات منطقه

سوغات محلی در سیستان شامل انواع نان – شیرینی جات محلی ( کلوچه محلی – تجکی – لندو _ قتلمه ) – بورک ، آچار ، کشک و میوه مثل انگور یاقوتی – خربزه و هندوانه زابلی .

انواع صنایع دستی ( قالی – پوشاک محلی – حصیر – گلیم و پارچه )

شهرستان زهک (سیستان )

مراسم و آیین ها

از جمله این آداب ، رسوم و سنن و اعتقادات می توان به مراسم خواستگاری ، ازدواج ، تدفین اموات ، مردم داری ، غزاداری و تعزیه خوانی ، آداب ماه مبارک رمضان ( سحر خوانی و رمضان خوانی ) انفاق ایتام و اکرام ، مراسم خاص بوی مردگان وزندگان زیارت حج و کربلا اشاره نمود.

آوا و موسیقی

دایره یا داره ( دف ) زنان بیشتر در مراسم شادی استفاده واز ساز ( وسیله ای که با دمیدن درآن تولید صوت دلنواز می شود) و دهل ( طبل از چوب و پوست آهو ) مردان استفاده می کرده اند. همین مراسم باصدای دهل وساز همراه با رقص شمشیر است که شکوه و جلوه ای خاص یافته تا آن حد که از گروه موسیقی دهل و ساز سیستانی به عنوان گروه پیشتاز موسیقی سنتی ایرانی در مجامع بین المللی استفاده می شود.

غذاهای محلی و بومی

در روستای این دیار بخصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود که شامل قاتق ( آبگوشت محلی ) اجیزک ( اشکنه ) اجیزک تخم مرغ ( اشکنه تخم مرغ ) تاسوی ( کاچی ) قروت ( کشک سفید) کشک زرد آرد دستمال ( یک نوع فرنی ) نانهای محلی چلبک ، قتلمه ، قیفی ، بورک ، نان تفتان و ترشی و شیرینی جات رخمی ( قره قروت ) کلوچه قندی خرمایی و شیری لندو ( خرما و گندم بریان ) تجکی ( سمنو) وستو ( آرد گندم بریان و شکر ) می شود.

ورزشهای بومی

از زمره این بازیها در این منطقه میتوان به خسوخسو و کبدی اشاره نمود. با حفظ و احیاء آن اکنون ورزشکاران این منطقه در بازیهای فوق ، خوش درخشیده اندو نام کشور را در سطح بین المللی مطرح نموده اند.

شهرستان خاش

پوشاک

لباس مردانه به صورت پیراهن با دامن بلند ، شلوار تقریبا گشاد چین دار و جلیقه با تزئینات سوزن دوزی محلی و کلاه و مندیل می باشد و لباس زنانه با تزئینات بسیار زیبای سوزن دوزی با دست می باشد که شامل سرآستین – جیب یا گپتان –دمپا وسرسینه می باشد.

کشاورزی

شهرستان خاش با دراختیار داشتن 322 هکتار باغات زردآلو ، 320 هکتار باغات انار ، 345 هکتار باغات انگور ، 1368 هکتار باغات پسته و 497 هکتار باغات خرمای آبی ، 3300 هکتار خرمای دیم رتبه دوم پس از سراوان از لحاظ سطح زیرکشت محصولات باغی در استان را دارا است .

بازیهای محلی

1- کتار : که درواقع بصورت شطرنج بین دوتا چهارنفر بازی می شود.

2-چوک : با چهارعدد چوب توسط چهاربازیکن بازی می شود.

3-کپک : گرفتن پای چپ با دست راست که با دست چپ به حریف حمله کرده که مشابه کودی زابلی است .

4- کشتی محلی : گرفتن دست به بند یا کمربند شلوار حریف

طب سنتی

برای درمان مرضهای عام و خاص منطقه از قدیم تاکنون از گیاهان دارویی که در گوشه و کنار این منطقه می روید استفاده می شده که چند نمونه از این گیاهان عبارتند از :

1- سنگ سگار: برای درد دل بچه استفاده می شود.

2- شوتک : برای بچه ها واکثر نوزادان کاربرد دارد.

3- مور: گیاهی تلخ که برای شکم درد استفاده می شود.

4- گونجک : شیره درخت بنه است که برای درمان دندان درد وزنان زائو استفاده میشود.

5- درمنه : محلولی از بوته درمنه است که برای دل درد استفاده میشود بسیار تلخ و بد بو است .

6- اوشترک : ماده ای که از گیاه تیک به دست می آید برای زخمهای عفونتی بیشتر استفاده می شود.

علاوه بر موارد فوق در این منطقه طب سوزنی یا کوبه هم رایج است که با سوزن و توسط افراد قدیمی انجام می شود.

وضعیت اقتصادی استان سیستان و بلوچستان
چاپ

صنعت

صنعت این استان از جمله بخشهایی است که در صورت آماده شدن شرایط زیربنائی ، تجهیز نیروی انسانی و تحولات اقتصادی و اجتماعی ، امکان رشد آن می باشد . ایجاد پیوند این بخش و سایر بخشها موجب پیشرفت صنایع دریایی و شیلاتی استان شده است . استراتژی توسعه زیربنایی بخش صنعت موجب ایجاد 11 شهرک صنعتی با 37 هزار و 507 هکتار در منطقه شده است . موقعیت خاص این استان به لحاظ همجواری با کشورهای افغانستان و پاکستان با وجود منطقه آزاد تجاری ، صنعتی چابهار از جمله مؤلفه های مهم استان برای ایجاد واحدهای صنعتی و معدنی است.

به طور کلی این استان از استعدادهای صنعتی و معدنی بالقوه ای برخوردار است که باید با اتخاذ تدابیر لازم و برنامه ریزی صحیح این قابلیتهابالفعل درآیند وبا اعطاء تسهیلات لازم به متقاضیان احداث واحدهای صنعتی و معدنی ، زمینه توسعه این واحدها را در استان فراهم آورد که ضرورت دارد مسئولین توجه بیشتری به بهره گیری از توانمندیهای صنعتی و معدنی این استان نمایند و زمینه سرمایه گذاری بخش خصوصی را افزایش دهند.

بررسی وضعیت استان تا پایان آذر ماه 1382 نشان می دهد که 578 فقره پروانه بهره برداری صنعتی با سرمایه گذاری 707میلیارد ریال و اشتغال 12227 نفر در صنایع مختلف موجود می باشد همچنین تعداد مجوزهای تأسیس 1293 فقره با پیش بینی سرمایه گذاری 6497124 میلیون ریال و اشتغال 32997 نفر با اکثریت صنایع غذایی ، کانی غیرفلزی و سایر صنایع موجود می باشد . تعداد طرحهای با پیشرفت فیزیکی بین 40 تا 98 درصد 76 واحد با پیش بینی اشتغال 1521 نفر می باشد طی سالهای 81 و80 از محل تسهیلات وجوه اداره شده جمعاً تعداد 77 طرح به مبلغ 171632 میلیون ریال تسهیلات بانکی و اشتغال 1256 نفر به تصویب کمیته برنامه ریزی استان رسیده است.

معدن

استان سیستان و بلوچستان با قرار داشتن بر روی کمربند فلزی و معدنی جهان که از یوگسلاوی تا پاکستان ادامه دارد دارای ذخایر غنی از فلزات و کانسارهای معدنی از قبیل کرومیت ، مس ، منگنز ، سرب و روی ، قلع ، تنگستن و همچنین عناصر و کانسارهای غیرفلزی نظیر تالک ، منیزیت ، گل سفید و سنگهای ساختمانی و تزئینی بویژه گرانیت می باشد .

وجود 430 هزار تن گارنت با عیار چهل درصد ، 10 میلیون تن آندالوزیت ، 5 میلیون تن فلدسپات و 130 هزار تن سیلیس با عیار 8/99 درصد و بیش از 43 هزار تن آنتیموان از دیگر مزایای معدنی این استان است .

مطالعات مشاورین و شرکتهای خارجی در زمینه اکتشاف معدن بیانگر وجود 417 یافته معدنی و کانسار است که شامل 42 نوع مختلف مواد معدنی می باشد . در حال حاضر از 103 فقره درخواست صدور پروانه اکتشاف واصله ، تعداد 84 فقره گواهینامه کشف با ذخیره تقریبی 798 میلیارد تن صادر شده و 34 معدن فعال با استخراج سالانه حدود 1/2میلیون تن موجود می باشند در جهت جذب سرمایه گذاری خارجی در بخش معدن از اواخر برنامه قراردادی با شرکت کانادایی زرکن در محدوده 30هزار کیلومتر مربع منعقد گردیده که تا کنون 15 منطقه 40 کیلومتر مربعی را به صورت قطعی شناسایی و 10 فقره پروانه اکتشاف معدنی نیز در این محدوده ها صادر و 5 فقره نیز در دست بررسی و اقدام است . اخیراً نیز در راستای مصوبه ویژه هیأت محترم وزیران اکتشافات طلا و مس در محدوده ای به وسعت 5 هزار کیلومتر مربع به کارشناسان چینی واگذار شده است.
قابلیت صنعتی شامل تولیداتی می شود که محصول تمام شده محسوب نشده و وضعیت نیمه تمام دارند و نیاز به فرآیند یا فرآیندهای دیگری جهت تکمیل آنها می باشد این قبیل صنایع می تواند در شکل دهی ساختار صنعتی هر منطقه مؤثر باشد . قابلیتهای صنعتی فوق الذکر شامل صنایع شیمیایی وسلولزی ، غذایی دارویی و بهداشتی ، فلزی ، غیرفلزی ، نساجی و پوشاک می باشند .

قابلیتهای صنعتی استان در جدول زیر آمده است :
قابلیتهای صنعتی ( محصولات نیمه تمام صنعتی (

شهرستان

غیر فلزی

فلزی

غذایی ، داروئی و بهداشتی

نساجی و پوشاک

زابل

شن و ماسه 5/22 هزار تن

ـ

آرد گندم 46 هزار تن

پارچه والیاف مصنوعی1/2میلیون مترمربع
نخ نیمه فاستونی 1500 تن
چرم وسالامبور 510 تن

زاهدان

شن و ماسه 5 میلیون تن

پروفیل آلومینیومی950تن پروفیل فولادی5/19هزار تن

آرد گندم 563 هزارتن شیرپاستوریزه420 تن

پارچه مخمل460هزارمتر مربع
کنجدفرآوری شده 3100 تن

خاش

سیمان پوزولان 657 هزار تن کلینکرسیمان 600 هزار تن

ـ

ـ

ـ

سراوان

ـ

ـ

ـ

چرم دباغی شده 510 تن

نیکشهر

شن و ماسه 844 هزار تن

ـ

ـ

ـ

چابهار

شن و ماسه 165 هزار تن

ـ

ـ

ـ

ایرانشهر

شن و ماسه 43 هزار تن

ـ

آرد گندم 80 هزار تن

پارچه کشباف تخت و گرد 65 تن
پارچه های سیستم پنبه ای و مصنوعی 8/28 میلیون مترمربع
نخ پنبه ای پلی استر 5000 تن

سرباز

ـ

ـ

ـ

ـ

جمع استان

شن و ماسه 67 میلیون تن

آرد گندم 690 هزار تن
شیرپاستوریزه 420 تن

قابلیتهای معدنی

قابلیتهای معدنی شامل اندیسهای معدنی و ذخایر شناخته شده در استان می باشد . اندیسهای معدنی شناخته شده شامل ذخایری هستند که بر اساس مطالعات اکتشافی انجام شده توسط بخش خصوصی و یا دولتی مورد اکتشاف قرار گرفته و منجر به شناسایی کانسار با ذخیره مشخص گردیده اند . که بر حسب گروههای فلزی ، غیرفلزی و مصالح ساختمانی در جدول زیر آورده شده است .

ذخایر معدنی شناخته شده

فلزی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

374 هزار

87

کرومیت

15 میلیون

55

مس

22 هزار

6

آهن

42 هزار

5

آنتیموان

91 هزار

26

منگنز

غیر فلزی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

805 هزار

5

منیزیت

نا محدود

1

نمک و اکسید منیزیم موجود درآب دریا

4/27 میلیون

4

کائولن

633 هزار

3

سیلیس

36 هزار

7

تالک

3/4میلیون

1

گارنت

5/22 میلیون

1

آندالوزیت

225 هزار

1

زئولیت

5 میلیون

1

فلدسپات

مصالح ساختمانی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

9/37 میلیون

37

گرانیت

7/2 میلیارد

6

آهک

276 هزار

5

مرمر

9/15 میلیون

4

مرمریت

7/3 میلیون

2

تراورتن

7/4 میلیون

2

گچ خاکی

15 میلیون

1

پوزولان

100 هزار

1

دولومیت

نامحدود

3

خاک رس و مارن

معادن فعال استان به تفکیک شهرستان

عنوان معدن

تعداد

نام شهرستان

گرانیت – لاشه تراورتنی – منیزیت

4

زاهدان

آهک و مارن _ پوزولان _ سنگ لاشه

3

خاش

آهک _ مرمر

2

ایرانشهر

سنگ لاشه ساختمانی

1

زابل

سنگ لاشه

2

چابهار

معادن غیرفعال استان به تفکیک ماده معدنی

(میزان ذخیره (تن

تعداد

نام ماده معدنی

374 هزار

87

کرومیت

15 میلیون

55

مس

22 هزار

6

آهن

42 هزار

5

آنتیموان

91 هزار

26

منگنز

9/15 میلیون

4

مرمریت

7/4 میلیون

2

گچ خاکی

100 هزار

1

دولومیت

نامحدود

3

خاک رس و مارن

4/27 میلیون

4

کائولن

633 هزار

3

سیلیس

36 هزار

7

تالک

3/4میلیون

1

گارنت

5/22 میلیون

1

آندالوزیت

225 هزار

1

زئولیت

5 میلیون

1

فلدسپات

نامحدود

1

نمک و اکسید منیزیم موجود در آب دریا

صنایع دستی

استان سیستان و بلوچستان همانگونه که از نامش پیداست از پیوست دو قوم سیستانی و بلوچ تشکیل گردیده است . با توجه به اصالت صنایع دستی و آمیختگی آن با فرهنگ و سنت ها ، این هنر _ صنعت در هر منطقه نشأت گرفته از سنت ها ، گویش ها و آداب و رسوم همان منطقه است . عمدتاً سوزن دوزی ، سکه دوزی ، سفال سازی ، گلیم بافی ، خورجین بافی ، جواهر سازی ، حصیر بافی ، خراطی ، قالیچه و پلاس بافی در شمار صنایع دستی موجود به حساب می آیند . اما آنچه که تا کنون تحت پوشش آموزشی و خدماتی مدیریت صنایع دستی استان قرار گرفته ، عبارتند از سوزندوزی و سکه دوزی بلوچ ، بافت قالی و قالیچه ، سفال سازی ، حصیربافی ، گلیم بافی و حفظ و احیاء صنایع دستی منسوخ شده که بطور اختصار به شرح آن پرداخته می شود .

الف) سوزندوزی

سوزندوزی نقش بستن روی پارچه با نخ ، یکی شدن نخ و پارچه با هم و تشکیل نقشی زیبا و سنتی است . سوزندوزی در نقاط مختلف استان به صورتهای گوناگون انجام می شود . در زاهدان سبک دوخت شماره دوزی یا آسان تانکه ، در زابل خامه دوزی ، در منقطه سراسری پریوار دوزی و در محدوده شهرستان ایرانشهر و نیک شهر سوزندوزی دوتاری ، موسم ، چهارتاری و 000 که با توجه به موتیوهای سنتی شکل می گیرد . اما آنچه که در این رشته از صنایع دستی که یکی از رودوزیهای منحصر بفرد کشور به حساب می آید مشترک میباشد ، آمیختگی هنردست و دقت چشم صنعتگر است ، که به همین دلیل سوزندوزی را به عنوان نور چشم زنان بلوچ می شناسند .

ب) سفال سازی

سفال سازی در خطه پهناور سیستان و بلوچستان سابقه ای تاریخی دارد ، از آثار مکشوفه شهر سوخته سیستان تا بقایای برجای مانده سفال در منطقه ایرانشهر ( قلعه بمپور و فنوج ) همه حکایت از قدمت این رشته از صنایع دستی استان دارد .

در 35 کیلومتری شهرستان مرزی سراوان روستائی بنام کلپورگان قرار دارد ، نام این روستا به همراه سفال آن زبان زد خاص و عام است ، آنها که از هنر مایه ای اندوخته اند ، خوب می دانند ، سفال سنتی کلپورگان از جمله سفالهای قدیمی و منحصر بفرد کشور به حساب می آید و سابقه ای چندین هزار ساله دارد .

ساخت آن صرفاً با دست و بدون بهره گرفتن از هر نوع ابزار کار و چرخ سفالگری است . نقش سفال از آمیزش آب با سنگ تی توک و با دست صنعتگر شکل می گیرد.

ج) قالی و قالیچه

بافت قالیچه های سنتی از دیر باز در منطقه سیستان رایج بوده که با توجه به وجود دامهای اصیل و پشم حاصل از آنها ، این هنر _ صنعت نسل به نسل حفظ گردیده . بعدها سبک جدید بافت قالی با دارهای عمودی توسط شرکت فرش و صنایع دستی به این منطقه برده شده و هم اکنون دو نوع بافت (( سنتی و جدید )) در این منطقه انجام می شود . نقشهای گلدانی ، خشتی ، مددخانی و 000 از نقشهای زیبای سنتی قالیچه زابل محسوب می گردند .

قالی زابل با توجه به نوع بافت و گره از مرغوبیت مطلوبی برخوردار و در بازارهای داخلی و حتی خارجی جایگاهی را به خود اختصاص داده است .

د) گلیم بافی

یکی دیگر از رشته های صنایع دستی استان بافت گلیم های سنتی محلی (گلیم بلوچی ) است که در حوالی شهرستان خاش و حومه شهرستان سراوان بافته می شود .

این دست بافت ها با نقوش زیبای سنتی می توانند به عنوان کالایی با ارزش مطرح گردند . در حاشیه مرزی شهرستان زابل نیز بافت گلیم های محلی به شیوه سنتی رایج می باشد .

هـ) سکه دوزی

نوع دیگر از صنایع دستی انحصاری استان سکه دوزی است که به آینه دوزی ، دکمه دوزی نیز معروف و به گویش محلی سامان هم گفته می شود ، سکه دوزی با توجه به تنوع مواد اولیه و رنگارنگی پولکها و درخشش آینه های ریز و درشت طالبان زیادی دارد ، مصرف اصلی آن تزئین اطاقها ، مرکب تازه عروسان می باشد که به علت زیبایی ، کارشناسان صنایع دستی ، نوع کار را در طرحهای متنوع ارائه و آماده عرضه نمودند ، موطن اصلی سکه وزی در منطقه بلوچستان می باشد . اکنون طرحهای کوچک و بزرگ سکه دوزی در آپارتمانها و منازل مسکونی زینت بخش اطاقهای کوچک و بزرگ است .

و) حصیر بافی

وجود نخلهای زینتی کوتاه که در بیابانهای بلوچستان بسیار به چشم می خورد و به گویش محلی عنوان (( پیش Pishz )) را دارد ، باعث بافت مصنوعات حصیری بخصوص طناب حصیری میگردد . مورد مصرف طناب حصیری عمدتاً در نوعی مبلمان خراطی شده ارزان قیمت که در فروشگاه های صنایع دستی عرضه می گردد بیشتر به چشم می خورد ، نوعی زیرانداز ، سجاده حصیری کتور ، سیواس ( کفش حصیری ) ، صافی ، و 000 از جمله طرحهای تولید شده با حصیر است که بیشتر جنبه مصرف محلی دارد .

کشـــاورزی

در استان سیستان و بلوچستان اراضی قابل کشت ( آبی ، دیم ، آیش ) حدود 400 هزار هکتار می باشد که این مقدار حدود 2 درصد مساحت آنرا تشکیل می دهد و کل زمینهای زیرکشت حدود 330 هزار هکتار می باشد که به کشت محصولات زراعی و باغی اختصاص دارند .

سطح زیرکشت محصولات سالانه (هکتار(

سال زراعی / شهرستان

جمع کل

جمع

آبی

دیمی

81- 80

131512

80409

80409

0

ایرانشهر

33990

25519

25519

0

چابهار

2/6410

1826

1826

0

خاش

27226

18789

18789

0

زابل

5/765

7243

7243

0

زاهدان

2/18177

13616

13616

0

سراوان

5/23677

7202

7202

0

سرباز

6/7775

4264

4264

0

نیکشهر

6564

1950

1950

0

وضعیت اجتماعی استان سیستان و بلوچستان
چاپ
براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385 استان سیستان وبلوچستان دارای جمعیتی بالغ بر2405742 نفر بوده که ازاین مقدار1221240نفرمردو1184502نفررازنهاتشکیل می دهندو1193198 نفر در نقاط شهری و 1212544 نفر دیگر در نقاط روستایی سکونت دارند، اکثر جمعیت این استان را مسلمانان تشکیل داده ودرسال 1375 فقط 2590 نفر از ساکنین اقلیتهای مذهبی ( زرتشتی، مسیحی و کلیمی و ..) هستند.

مردم مسلمان ساکن در این منطقه عده ای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و بقیه آنها سنی حنفی مذهب هستند. ساکنین منطقه سیستان و بخشی از جمعیت شهرستان زاهدان اهل تشیع بود و منطقه بلوچستان اکثراٌ سنی مذهبند. از دیر باز مردم این منطقه علیرغم تفاوتهای مذهبی و قومی که با یکدیگر داشته اند، با صلح و صفا و صمیمیت در کنار یکدیگر روزگار گذرانیده اند و این تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز هموارده ادامه دارد. در رژیمهای گذشته بعلت بی توجهی دولتمردان به موضوع آبادانی و عمران این منطقه و عدم وجود مدارس در مناطق روستایی و دور افتاده اکثر جمعیت بالای 40 سال این استان که در نقاط روستایی سکونت داشته اند بیسواد بوده و موفق به فراگیری سواد و تحصیل علم و دانش نگردیده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نهادهای فرهنگی و توسعه آموزش و پرورش به مناطق روستایی و عشایری درصد باسوادان در استان افزایش یافته است.

بگونه ای که بر اساس آمار نامه سال 1375 مرکز آمار ایران از کل جمعیت 6 ساله و بالاتر استان به میزان 068/402/1 نفر حدود 8258/802 نفر باسواد هستند. نسبت با سوادی بین مردان بیش از زنان می باشند از مجموع افراد با سواد 338/466 نفر را مردان و 487/336 را زنان تشکیل می دهند. حال آنکه بعلت عدم وجود مدرسه در مناطق روستایی و عشایری و بدلیل عدم اعزام آموزگاران زن به این مناطق در سالهای قبل از انقلاب اسلامی اکثر دختران و زنان استان از نعمت سواد بی بهره بودند.

از لحاظ گسترش آموزش عالی نیز وضع در سالهای قبل از انقلاب به همین گونه بوده، فقط دانشگاه سیستان و بلوچستان در مرکز استان در زمان رژیم پهلوی تاسیس شده که با ظرفیت بسیار محدود دانشجویان غیر بومی از سایر نقاط کشور در این مرکز به تحصیل اشتغال داشته اند ولی پس از پیروزی انقلاب با رویکرد مناسبی که بمنظور رفع محرومیت از این منطقه در کلان کشور برنامه ریزی شد، با تاسیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، دانشگاه پیام نور ، دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان ، ایرانشهر ، زابل و سایر شهرستانها و در سالهای اخیر دانشگاه زابل راه برای توسعه همه جانبه فرهنگی و اجتماعی استان باز شده و با تلاش و همت مسئولین محلی و مردم استان، آینده ای روشن و امیدوار کننده پیش پای نسل آینده وجود دارد که فردایی بهتر را به ارمغان خواهد آورد

وضعیت اجتماعی استان

شهرستان زاهدان

اقوام وآداب ورسوم

درمیان ساکنان شهرزاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند . زاهدان شهر چند دروازه است که بدلیل مهاجرت پذیری تاکنون فرهنگی یکدست نیافته است . دین و مذهب مهمترین عامل اتحاد و همدلی مردم زاهدان است . وجود اقوام ، ادیان و مذاهب اسلامی مختلف درشهر آنرا به الگویی نمادین برای شهرها در ایران و کشورهای دیگر تبدیل کرده است . علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان وبلوچستان خصوصا شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده و درگیری های قومی و قبیله ای و مذهبی هم همین نکته اساسی است .

ازجمله مهمترین برنامه های مذهبی که هرسال در زاهدان چشمگیراست عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیگر ائمه اطهار (ع) است که هرگروه از مردم به شیوه قومی خویش به عزاداری پرداخته وتنوع در مراسم به گویشها ، زبانها ، آداب و رسوم و …. یک امتیاز معنوی ویژه برای زاهدان به شمار می رود . این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی ، یزدی ، خراسانی ، کرمانی ، ترک و افغان می باشند.

خوراک

ازانواع خوراک های بومی می توان به شیلانچ ، شیرمال ، کهلی ، کباب تنورچه ، آبگوشت ، کشک زرد ، کشک سفید ، تجگی ، قلیفی ، کلوچه و ….. اشاره نمود.

شهرستان زابل (سیستان)

خط

کاوش باستان شناسی در شهر سوخته سیستان روشن نمود که هنگام شکوفایی این فرهنگ در 3200 ق م خط نگارگری در سیستان رواج داشته ار جمله گل نگار دوزنقه ای شکلی است که از آغاز دوران ایلامی در لایه دهم شهرسوخته پیدا شده است در دوره هخامنشی خط رایج در منطقه میخی بود خط اوستایی نیز در بعضی سکه های آن زمان دیده شده است پس از اسلام خط معلقی راابراهیم سجستانی ابداع نمود بعد از شهریاری یعقوب لیث ، زبان و کتاب رایج در سیستان پارسی دری و پهلوی بود.

فرهنگ نامه

تمدنی که اکنون درسیستان شاهدآن هستیم رهاورد مشعلی تابناک است که در طی هزاران سال سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر رسیده است و شامل فرهنگی اصیل در قسمتهای مختلف زندگی وفولکلور منطقه می باشد.

آیین ها و مراسم

درسیستان آیینها برگرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ، و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:

1-آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رودخانه هیرمنداست که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد). ( مراسم جشن گندم ) جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص سیستانی برای هرتازه واردی بسیار جذاب می باشد .

2-آیینهای مذهبی ( عیدفطر، عید غدیر، عیدقربان ومبعث پیامبر –تولد حضرت علی (ع) ومراسم آیینی نیمه شعبانکه مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته ویک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند مراسم سحرخوانی و رمضان خوانی در شب های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .

3-آیین های ملی (نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه وسایرزیارتها میروند و جشن می گیرند وشادی می کنند مراسم وآیینهای بسیار زیبایی نیر در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد.

ادبیات شفاهی

ضرب المثلها ، افسانه های کهن سیستانی ، داستانهای حماسی و اشعار محلی است که ریشه در اعتقادات و باورهای سنتی واصیل مردم دارد.

موسیقی سنتی

موسیقی برگرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار است و دارای قدمتی کهن است در موسیقی سازی ، انواع سازهای محلی از جمله قیچک ، نی ، دایره ، سرنا و ساز ودهل استفاده میگردد که توسط هنرمندان بومی در خود منطقه ساخته می شود و درکنار موسیقی آوازی و مقامی که برگرفته از احساسات و فولکلور مردم است در ردیف ها و آواها به صورت دوبیتی ها ، ( سیتکها ) رباعی ها ، لالایی ها و به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.

رقص شمشیر از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی درمنطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی با شور واشتیاق خاصی در جشنها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد.

بازیها و ورزشهای محلی

کشتی کچ گردان Kach خاستگاه دیرینه ای در سیستان دارد وبسیاری از فنون آن اکنون در کشتی آزاد که ورزش ملی ایران است اجرا می گردد.کودی Kavade از بازی های محلی و اصیل سیستانی است هم اکنون به عنوان ورزش بومی و رسمی شهرت بین الملل یافته و در بیشترمسابقات برگزار می گردد:

خسو Khoso – شنا – چوک بازی – چوب بازی و رقص شمشیر مناسکی آیینی که از قدمت و اعتبار ویژه ای در سیستان برخوردار است و دربیشتر جشنها برگزار می گردد.

معماری

یکی از جاذبه های سیستان معماری وبهره گیری مثبت از فرایند چرخه طبیعت در ساخت مساکن است که به بهترین شکل در زندگی مردم نمو دارد.

سوغات منطقه

سوغات محلی در سیستان شامل انواع نان – شیرینی جات محلی ( کلوچه محلی – تجکی – لندو _ قتلمه ) – بورک ، آچار ، کشک و میوه مثل انگور یاقوتی – خربزه و هندوانه زابلی .

انواع صنایع دستی ( قالی – پوشاک محلی – حصیر – گلیم و پارچه )

شهرستان زهک (سیستان )

مراسم و آیین ها

از جمله این آداب ، رسوم و سنن و اعتقادات می توان به مراسم خواستگاری ، ازدواج ، تدفین اموات ، مردم داری ، غزاداری و تعزیه خوانی ، آداب ماه مبارک رمضان ( سحر خوانی و رمضان خوانی ) انفاق ایتام و اکرام ، مراسم خاص بوی مردگان وزندگان زیارت حج و کربلا اشاره نمود.

آوا و موسیقی

دایره یا داره ( دف ) زنان بیشتر در مراسم شادی استفاده واز ساز ( وسیله ای که با دمیدن درآن تولید صوت دلنواز می شود) و دهل ( طبل از چوب و پوست آهو ) مردان استفاده می کرده اند. همین مراسم باصدای دهل وساز همراه با رقص شمشیر است که شکوه و جلوه ای خاص یافته تا آن حد که از گروه موسیقی دهل و ساز سیستانی به عنوان گروه پیشتاز موسیقی سنتی ایرانی در مجامع بین المللی استفاده می شود.

غذاهای محلی و بومی

در روستای این دیار بخصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود که شامل قاتق ( آبگوشت محلی ) اجیزک ( اشکنه ) اجیزک تخم مرغ ( اشکنه تخم مرغ ) تاسوی ( کاچی ) قروت ( کشک سفید) کشک زرد آرد دستمال ( یک نوع فرنی ) نانهای محلی چلبک ، قتلمه ، قیفی ، بورک ، نان تفتان و ترشی و شیرینی جات رخمی ( قره قروت ) کلوچه قندی خرمایی و شیری لندو ( خرما و گندم بریان ) تجکی ( سمنو) وستو ( آرد گندم بریان و شکر ) می شود.

ورزشهای بومی

از زمره این بازیها در این منطقه میتوان به خسوخسو و کبدی اشاره نمود. با حفظ و احیاء آن اکنون ورزشکاران این منطقه در بازیهای فوق ، خوش درخشیده اندو نام کشور را در سطح بین المللی مطرح نموده اند.

شهرستان خاش

پوشاک

لباس مردانه به صورت پیراهن با دامن بلند ، شلوار تقریبا گشاد چین دار و جلیقه با تزئینات سوزن دوزی محلی و کلاه و مندیل می باشد و لباس زنانه با تزئینات بسیار زیبای سوزن دوزی با دست می باشد که شامل سرآستین – جیب یا گپتان –دمپا وسرسینه می باشد.

کشاورزی

شهرستان خاش با دراختیار داشتن 322 هکتار باغات زردآلو ، 320 هکتار باغات انار ، 345 هکتار باغات انگور ، 1368 هکتار باغات پسته و 497 هکتار باغات خرمای آبی ، 3300 هکتار خرمای دیم رتبه دوم پس از سراوان از لحاظ سطح زیرکشت محصولات باغی در استان را دارا است .

بازیهای محلی

1- کتار : که درواقع بصورت شطرنج بین دوتا چهارنفر بازی می شود.

2-چوک : با چهارعدد چوب توسط چهاربازیکن بازی می شود.

3-کپک : گرفتن پای چپ با دست راست که با دست چپ به حریف حمله کرده که مشابه کودی زابلی است .

4- کشتی محلی : گرفتن دست به بند یا کمربند شلوار حریف

طب سنتی

برای درمان مرضهای عام و خاص منطقه از قدیم تاکنون از گیاهان دارویی که در گوشه و کنار این منطقه می روید استفاده می شده که چند نمونه از این گیاهان عبارتند از :

1- سنگ سگار: برای درد دل بچه استفاده می شود.

2- شوتک : برای بچه ها واکثر نوزادان کاربرد دارد.

3- مور: گیاهی تلخ که برای شکم درد استفاده می شود.

4- گونجک : شیره درخت بنه است که برای درمان دندان درد وزنان زائو استفاده میشود.

5- درمنه : محلولی از بوته درمنه است که برای دل درد استفاده میشود بسیار تلخ و بد بو است .

6- اوشترک : ماده ای که از گیاه تیک به دست می آید برای زخمهای عفونتی بیشتر استفاده می شود.

علاوه بر موارد فوق در این منطقه طب سوزنی یا کوبه هم رایج است که با سوزن و توسط افراد قدیمی انجام می شود.

موسیقی

1- لیکو : سازمحلی است که با سه تار و دهل و سرور که بیشتر به بیان رشادتهای افراد که دارای مضمون حماسی است نواخته می شود.

2- نازینک : با ساز ودهل همراه است .

3- هالوکه : توسط زنان در هنگام عزا سروده میشود.

شهرستان ایرانشهر

شعر وموسیقی محلی

سازهایی مثل قیچک ، رباب ، بنجو، تمبورک و دهلک وسازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است .دهل و سرنا از دیگر سازهای رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد. از استادان وهنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیرمحمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینارزهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادربخش آبسالان شاعر معاصر نام برد.

بازیهای محلی

برخی از این بازیها عبارتند از تلکی – هپت سنگ – هدکان رو – لکرشانکی – سرسره بازی و ….

پوشاک

پوشاک مردان شامل یک پیراهن بلند و شلوارگشاد و بسیار پرچین به همراه دستار یا لنگی بردور سر می باشد. پوشاک زنان بلوچ نیز تقریبا مشابه پوشاک مردان است بااین تفاوت که بخشهایی از سرآستین ، سرپاچه و قسمت پیش و جلوی پیراهن رابا قطعات پارچه با زیباترین نقش های بومی و محلی رنگارنگ سوزن دوزی شده تزئین نموده اند ، رنگ ونقش این تزئینات سوزن دوزی شده در مناطق مختلف بلوچستان اندکی با هم متفاوت می باشد.

صنایع دستی و هنرهای سنتی :

تکه دوزی ، بلوچی دوزی ، گلیم ، حصیر ، سبد ، زیورآلات سنتی ، البسه محلی ، از مشهورترین صنایع دستی و محصولات این شهرستان می باشد.

شعر وموسیقی محلی

سازهایی مثل قیچک ، رباب ، بنجو، تمبورک و دهلک وسازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است .دهل و سرنا از دیگر سازهای رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد. از استادان وهنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیرمحمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینارزهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادربخش آبسالان شاعر معاصر نام برد.

بازیهای محلی

برخی از این بازیها عبارتند از تلکی – هپت سنگ – هدکان رو – لکرشانکی – سرسره بازی و ….

شهرستان سراوان

خوراک :

1- شولو و کشک از آرد ذرت آرد گندم و ادویه مخصوص تهیه می شود.

2- تباهه خوراکی از گوشت بوده است گوسفند را به مدت یک تا دوسال پروار و ذبح می کنند . گوشت آنرا تکه تکه کرده و پس از اندود نمک ، زردچوبه و پودر انار دانه معمولا در فضای باز و یا داخل اطاق بزرگ آویخته و پس از خشک شدن در فصل زمستان از آن استفاده می کنند.

شیرینیجات : حلواشکری ، حلوابری ، حلوا چنگال ، حلوا خرمه ای ، حلوا آبی

ترشیجات : حرام ( ترشی لیمو) ، ترشی انبه

سوغات شهرستان

سوزن دوزی ، سفال کلپورگان ، خرما ، حصیربافی و سکه دوزی می باشد.

مشاهیر

دکتر رحمانی ، حمیدالله میرمرادزهی در رشته حقوق ، مولوی شهداد مسکانزهی نیز از مشاهیر علمای منطقه است که از وی بیش از 20 جلد کتاب در زمینه تالیف و ترجمه علوم ومعارف اسلامی به یادگار مانده است . مولوی عبدالعزیز ساداتی نیز از مشاهیر منطقه است که با احیای حوزه علمیه دارالعلوم زنگیان که از آن طلاب زیادی فارغ التحصیل شدند.

شهرستان سرباز

پوشاک

لباس مردان اغلب به رنگ روشن می باشد و برای جلوگیری از تابش مستقیم آفتاب عمامه ای دور سرمی پیچند و شال یا لنگی بر روی شانه می اندازند . پوشاک زنان بلوچ علاوه بر اینکه تحت تاثیر شرایط آب و هوایی منطقه است ، متاثر از فرهنگ کشورهای پاکستان و هندوستان قرار دارد . لباس زنان بلوچ به طرز شگفت آوری سوزندوزی و یا گلدوزی شده اند و روسری یا سریگ زنان نیز سوزندوزی و قلاب دوزی می شوند.

آداب و رسوم

مراسم تولد

درهنگام تولد نوزاد به مدت هفت شب با حلوای محلی شیرگی که از شیره خرما درست می شود از اطرافیان پذیرایی می کنند . در روز ششم برای نوزاد پسر دوگوسفند و برای نوزاد دختر یک گوسفند قربانی و بین اطرافیان تقسیم می کنند.

سوگواری

در مراسم سوگواری زنان پارچه سیاهی دورکمر بسته و دست ها را مشت بر روی سینه و درحالت نشسته به زانو به مدت چهل روز می زدند. تا یکسال از خانه بیرون نرفته و لباس های سیاه پوشیده ومردم را دعوت به قرآن خوانی می کنند.

بازیهای محلی

از مهمترین بازیهای رایج در منطقه میتوان کپگ ( بازی با پا ) ، وررود ( بازی روی زمین ) ، انجلاسکی ، چک تلی ، چیتی ، هفت سنگی ، 9 خانه ای ، دارگلی ( معمولا در آب صورت می گیرد) ، مجولی را مربوط به بازیهای پسرانه و 6 خانه ای ، دولکی ( بازی با سنگ های کوچک ) ، چم بندکی ( باز و بسته شدن چشم ) ، دوتک ( عروسک بازی ) ، منگلیکی ( بازی النگو) ، بازی با نخ ( تردستی ) از بازهای دخترانه نام برد که از قدمت طولانی برخوردارند.

سفالگری

یکی از منطقه های حاصلخیز و سربز بلوچستان بخش سرباز که در فاصله 60 کیلومتری راسک مرکز این شهرستان واقع است در یکی از روستاهای اطراف این بخش به نام کوه میتگ یک خانواده سفالگر زندگی می کنند. هم اکنون چهار مرد ویک زن آخرین بازمانده های گروه بزرگ سفال سازان این روستای چند صدساله است . ایشان خاک مورد مصرف خود را از روستای انزاء در نزدیکی محل زندگی شان تهیه می کنند این سفالگران ساخته های خود رابرای فروش به شهرهای چابهار ، نیکشهر و ایرانشهر می برند و تنها کسانی که این هنر را آموزش می بینند فرزندان خود آنها هستند . قابل ذکر است که سفالهای این منطقه عاری از هرگونه پوشش لعابی و مانند آن هستند.

مهمترین انواع صنایع دستی شهرستان سرباز عبارتند از :

سوزن دوزی ، سکه دوزی ، گلیم بافی ، زیورآلات سنتی ، البسه محلی ، حصیربافی و سفال.

شهرستان نیکشهر

شیرینیجات سنتی منطقه

انواع واقسام شیرینیجات :

1- حلوای قندی 2- حلوای شیره ای 3- خرما بریچ 4- چنگال 5- موش 6- ملائی

انواع نان

1- نان تینموش 2- نان تینی 3- نان القاری 4- نان ترونی 5- نان حلکاکی 6- نان دوتینگی 7- نان کمانچ نان پرانی 8- نان برنجی

غذاهای محلی

تباهگ Tobahig) ) وانباگ

آوازها و ذکرها درآئین مالد ( پیرپتر)

یک دسته از مشهورترین این آوازها لیکو ، زهیروک ، کردی ، موتک ، شعر ، شعرهای حماسی مانند میرقنبر ، چاکر و گوهرام و …. وشعرهای تاریخی مانند دادشاه بلوچ وجیندخان ، اشعار عاشقانه مانند عزت ومیرک وآوازهای گواتی وآوازهای مالد ( آیین مربوط به شفا ) هستند . آوازهای گواتی و مالد آوازهایی هستند که در طول اجرای مراسم آئینی گواتی و مالد (پیرپتر ) خواند می شوند.

دسته دیگر آوازهای عروسی ، زامان وتولد است نازینک ، لارو ، هالو ، شپتاکی ، سپت ، لولی و ….

صنایع دستی

حصیربافی در هلونچگان

روستای هلونچگان از توابع بخش قصرقند مرکز تولیدحصیرمی باشد که برای فروش به شهر قصرقند آورده می شود. مواد اولیه آن از درخت نخل تامین می شود. انواع زیرانداز ، سایه انداز ، کیف و … با این روش ساخته می شود.

سفال سازی در هلونچگان

روستای هلونچگان از توابع بخش قصرقند مرکز تولید سفال می باشد. خاک آن از کوههای شادیگر تامین می شود . این سفال در خانه ها توسط زنان تولید می شود . ظروف آشپزخانه ، کوزه های آب وگول های چاه در این محل تولید می شود.

شهرستان کنارک

فرهنگ عامه

ساکنان کنارک بلوچ واز نژاد آریایی هستند. زبان اغلب مردم ، بلوچی و به گویش مکرانی سخن می گویند.

پوشاک

لباس زنان و دختران

درچندتکه برجسته شامل بالاتنه ( زی یا زیگ یا جیگ ) ، قسمت روی شکم تا انتهای دامن ( گفتان ، گوپتان یا جیب ) ، سرآستین ( آستونک ) ، سرپاچه شلوار( شلوار دپ ) است و نیز برسر خود تکه یا سریک که کمی بزرگتر از چارقد است می بندند.

لباس مردان

تشکیل شده از پیراهن بلندی که تاسرزانو و گاهی پایین تربوده و به طورمتوسط شامل پنج و نیم مترپارچه است که آن را جامگ می نامند. شلوار تشکیل شده از سه متر و نیم تا چهارمتر پارچه و به جای کمربند، نخی به نام هنجگ یا سرن بند استفاده می شود . بعضی از مردان شال بر سر میپیجند که آن را لنگته یا مندیل یا پاک می نامند.

خوراک

1- بتوماش : نوعی غذای محلی که از ترکیب برنج و ماش می باشد . برای تهیه ابتدا ماش را سرخ کرده و با آسیای دستی آسیاب کرده و ماش ، برنج و آب را مخلوط نموده و دوری می گذارند.

2- شودوده : نوعی غذای محلی است که از سرخ کردن خرما با روغن که گاهی به آن کنجد و بادام نیز اضافه می شود تهیه می گردد.

3- ماشینگ : نوعی سوپ ماش که با نان خورد می شود.

4- کیش : مغز درخت خرمای جوان که شیرین و سفیدرنگ است .

5- دلگ : برنج کوبیده شده که با آب به صورت شل تهیه می شود.

6- ناروش : خورشت که اغلب با خورشت ماهی (کوگئرت ) و خورشت مرغ مصرف می شود.

7- بریانی : ماننداستامبولی است طبخ آن را با مرغ و ماهی به همراه ادویه فراوان و تند مصرف می باشد.

8- انباغ : مرغ را ریش ریش کرده وبه همراه شنبلیله کاملا سرخ می کنند.

9- شیلانج : کشک را درهاون می کوبند و باآب و کمی روغن داغ می کنند.

10-تباهگ : گوسفند را درزمستان پس از ذبح و درآوردن پوست د رهوای آزاد به ریسمانی می آویزند تا خشک شود و به آن کمی آب انار و نمک می زنند این گوسفند خشک شده را در طول زمستان تکه تکه کرده و می خورند گاه نیز همراه آن برنج مصرف می کنند.

انواع نان ها

1- خمیر : مانند نان تافتون است .

2- تی موش : نان نازکی است نازکتر از لواش آن را فطیر هم می گویند چون با خمیر بی مایه درست می شود.

3- نان روغنی تنوری : حلکاری

4- نان ذرت:سرهو = ذرت قرمز

5- نان کماچ یا ریگی ( خوری ، هوری )

6- نان روغنی روتابه

شهرستان چابهار

مردم شناسی و فرهنگ عامه

الف) اعیاد و جشن ها

عیدقربان وعید فطر را به ویژه بسیار باشکوه برگزار میکنند و به مدت 3 روز به دید و بازدید هم رفته و درجشن و سرور به سرمی برند.

ب )پوشاک

مردان بلوج لباسی ساده و بلند به همراه دستاری که عموما سفید است برتن دارند. پوشاک زنان ودختران از زیبایی خاصی برخوردار است در دوخت و تزئین لباسهای زنانه از هنر منحصر به فرد سوزن دوزی و پریوار دوزی بلوچ استفاده می شود. آنچه زیبایی البسه زنان بلوچ را کامل می کند زیورآلاتی از طلا و جواهراست که ساخت آنها نیز یکی از هنرهای سنتی و اصیل منطقه است .

ج ) غذاها ونان های محلی

غذاها: بتوماش ، شودوده ، بتوهواری ، ماشینگ ، پاکگین ماهیک ، کورک ، گلوهک ، ناروش ، کیش ، دلک .

در گویش محلی به نان نگن گفته می شود و شامل انواع ذیل است :

1- تینی : نان هایی که روی صفحه فلزی ( تابه آهنی ) پخته می شوند و عبارتند از :

تین موش ، تینی روغنی ، دک ، سی سرک ، ست پوری ، رتی

2- گجری سنت یا نان تنوری : حمیری ، جویه نان ، تاپگی

3- نان مخصوص عشایر: پناریک ، پورانی

4- نان ذرت : شلو ، رحتو ، شلو ، تیموش ، بکد

آلات موسیقی

1- سرور یاقیچک

2- رباب :از سازهای مضرابی است

3-تمبورک یا سه تار

4- سورنا : در مراسم عروسی همراهی دهل می باشد

5- دهل بزرگ

6- تمبوک : دهل کوچکتری می باشد که کنار دهل بزرگ سورنا را همراهی می کند

7- دهلک : دهل دوطرفه کوچک و بلندی است .

8- دهل بزرگ لیوا : دهل رحمانی بزرگ و حجیمی است که تنها در مراسم رقص لیوا از آن استفاده می شود.

9- دهل مگرمان : طبل بلند یک طرفه است در قدیم برای خبررسانی استفاده می شده است

10 – نل : قلم –نی

11- سما یا دف

12- بینجو

صنایع دستی

سوزن دوزی ، سکه دوزی ( سامان ) ، حصیربافی ، ساخت ابزار و آلات موسیقی ، صنایع دستی دریایی .

وضعیت اجتماعی استان
براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385 استان سیستان وبلوچستان دارای جمعیتی بالغ بر2405742 نفر بوده که ازاین مقدار1221240نفرمردو1184502نفررازنهاتشکیل می دهندو1193198 نفر در نقاط شهری و 1212544 نفر دیگر در نقاط روستایی سکونت دارند، اکثر جمعیت این استان را مسلمانان تشکیل داده ودرسال 1375 فقط 2590 نفر از ساکنین اقلیتهای مذهبی ( زرتشتی، مسیحی و کلیمی و ..) هستند.

مردم مسلمان ساکن در این منطقه عده ای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و بقیه آنها سنی حنفی مذهب هستند. ساکنین منطقه سیستان و بخشی از جمعیت شهرستان زاهدان اهل تشیع بود و منطقه بلوچستان اکثراٌ سنی مذهبند. از دیر باز مردم این منطقه علیرغم تفاوتهای مذهبی و قومی که با یکدیگر داشته اند، با صلح و صفا و صمیمیت در کنار یکدیگر روزگار گذرانیده اند و این تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز هموارده ادامه دارد. در رژیمهای گذشته بعلت بی توجهی دولتمردان به موضوع آبادانی و عمران این منطقه و عدم وجود مدارس در مناطق روستایی و دور افتاده اکثر جمعیت بالای 40 سال این استان که در نقاط روستایی سکونت داشته اند بیسواد بوده و موفق به فراگیری سواد و تحصیل علم و دانش نگردیده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نهادهای فرهنگی و توسعه آموزش و پرورش به مناطق روستایی و عشایری درصد باسوادان در استان افزایش یافته است.

بگونه ای که بر اساس آمار نامه سال 1375 مرکز آمار ایران از کل جمعیت 6 ساله و بالاتر استان به میزان 068/402/1 نفر حدود 8258/802 نفر باسواد هستند. نسبت با سوادی بین مردان بیش از زنان می باشند از مجموع افراد با سواد 338/466 نفر را مردان و 487/336 را زنان تشکیل می دهند. حال آنکه بعلت عدم وجود مدرسه در مناطق روستایی و عشایری و بدلیل عدم اعزام آموزگاران زن به این مناطق در سالهای قبل از انقلاب اسلامی اکثر دختران و زنان استان از نعمت سواد بی بهره بودند.

از لحاظ گسترش آموزش عالی نیز وضع در سالهای قبل از انقلاب به همین گونه بوده، فقط دانشگاه سیستان و بلوچستان در مرکز استان در زمان رژیم پهلوی تاسیس شده که با ظرفیت بسیار محدود دانشجویان غیر بومی از سایر نقاط کشور در این مرکز به تحصیل اشتغال داشته اند ولی پس از پیروزی انقلاب با رویکرد مناسبی که بمنظور رفع محرومیت از این منطقه در کلان کشور برنامه ریزی شد، با تاسیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، دانشگاه پیام نور ، دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان ، ایرانشهر ، زابل و سایر شهرستانها و در سالهای اخیر دانشگاه زابل راه برای توسعه همه جانبه فرهنگی و اجتماعی استان باز شده و با تلاش و همت مسئولین محلی و مردم استان، آینده ای روشن و امیدوار کننده پیش پای نسل آینده وجود دارد که فردایی بهتر را به ارمغان خواهد آورد.

وضعیت اجتماعی استان

شهرستان زاهدان

اقوام وآداب ورسوم

درمیان ساکنان شهرزاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند . زاهدان شهر چند دروازه است که بدلیل مهاجرت پذیری تاکنون فرهنگی یکدست نیافته است . دین و مذهب مهمترین عامل اتحاد و همدلی مردم زاهدان است . وجود اقوام ، ادیان و مذاهب اسلامی مختلف درشهر آنرا به الگویی نمادین برای شهرها در ایران و کشورهای دیگر تبدیل کرده است . علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان وبلوچستان خصوصا شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده و درگیری های قومی و قبیله ای و مذهبی هم همین نکته اساسی است .

ازجمله مهمترین برنامه های مذهبی که هرسال در زاهدان چشمگیراست عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیگر ائمه اطهار (ع) است که هرگروه از مردم به شیوه قومی خویش به عزاداری پرداخته وتنوع در مراسم به گویشها ، زبانها ، آداب و رسوم و …. یک امتیاز معنوی ویژه برای زاهدان به شمار می رود . این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی ، یزدی ، خراسانی ، کرمانی ، ترک و افغان می باشند.

خوراک

ازانواع خوراک های بومی می توان به شیلانچ ، شیرمال ، کهلی ، کباب تنورچه ، آبگوشت ، کشک زرد ، کشک سفید ، تجگی ، قلیفی ، کلوچه و ….. اشاره نمود.

شهرستان زابل (سیستان)

خط

کاوش باستان شناسی در شهر سوخته سیستان روشن نمود که هنگام شکوفایی این فرهنگ در 3200 ق م خط نگارگری در سیستان رواج داشته ار جمله گل نگار دوزنقه ای شکلی است که از آغاز دوران ایلامی در لایه دهم شهرسوخته پیدا شده است در دوره هخامنشی خط رایج در منطقه میخی بود خط اوستایی نیز در بعضی سکه های آن زمان دیده شده است پس از اسلام خط معلقی راابراهیم سجستانی ابداع نمود بعد از شهریاری یعقوب لیث ، زبان و کتاب رایج در سیستان پارسی دری و پهلوی بود.

فرهنگ نامه

تمدنی که اکنون درسیستان شاهدآن هستیم رهاورد مشعلی تابناک است که در طی هزاران سال سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر رسیده است و شامل فرهنگی اصیل در قسمتهای مختلف زندگی وفولکلور منطقه می باشد.

آیین ها و مراسم

درسیستان آیینها برگرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ، و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:

1-آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رودخانه هیرمنداست که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد). ( مراسم جشن گندم ) جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص سیستانی برای هرتازه واردی بسیار جذاب می باشد .

2-آیینهای مذهبی ( عیدفطر، عید غدیر، عیدقربان ومبعث پیامبر –تولد حضرت علی (ع) ومراسم آیینی نیمه شعبانکه مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته ویک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند مراسم سحرخوانی و رمضان خوانی در شب های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .

3-آیین های ملی (نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه وسایرزیارتها میروند و جشن می گیرند وشادی می کنند مراسم وآیینهای بسیار زیبایی نیر در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد.

ادبیات شفاهی

ضرب المثلها ، افسانه های کهن سیستانی ، داستانهای حماسی و اشعار محلی است که ریشه در اعتقادات و باورهای سنتی واصیل مردم دارد.

موسیقی سنتی

موسیقی برگرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار است و دارای قدمتی کهن است در موسیقی سازی ، انواع سازهای محلی از جمله قیچک ، نی ، دایره ، سرنا و ساز ودهل استفاده میگردد که توسط هنرمندان بومی در خود منطقه ساخته می شود و درکنار موسیقی آوازی و مقامی که برگرفته از احساسات و فولکلور مردم است در ردیف ها و آواها به صورت دوبیتی ها ، ( سیتکها ) رباعی ها ، لالایی ها و به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.

رقص شمشیر از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی درمنطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی با شور واشتیاق خاصی در جشنها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد.

بازیها و ورزشهای محلی

کشتی کچ گردان Kach خاستگاه دیرینه ای در سیستان دارد وبسیاری از فنون آن اکنون در کشتی آزاد که ورزش ملی ایران است اجرا می گردد.کودی Kavade از بازی های محلی و اصیل سیستانی است هم اکنون به عنوان ورزش بومی و رسمی شهرت بین الملل یافته و در بیشترمسابقات برگزار می گردد:

خسو Khoso – شنا – چوک بازی – چوب بازی و رقص شمشیر مناسکی آیینی که از قدمت و اعتبار ویژه ای در سیستان برخوردار است و دربیشتر جشنها برگزار می گردد.

معماری

یکی از جاذبه های سیستان معماری وبهره گیری مثبت از فرایند چرخه طبیعت در ساخت مساکن است که به بهترین شکل در زندگی مردم نمو دارد.

سوغات منطقه

سوغات محلی در سیستان شامل انواع نان – شیرینی جات محلی ( کلوچه محلی – تجکی – لندو _ قتلمه ) – بورک ، آچار ، کشک و میوه مثل انگور یاقوتی – خربزه و هندوانه زابلی .

انواع صنایع دستی ( قالی – پوشاک محلی – حصیر – گلیم و پارچه )

شهرستان زهک (سیستان )

مراسم و آیین ها

از جمله این آداب ، رسوم و سنن و اعتقادات می توان به مراسم خواستگاری ، ازدواج ، تدفین اموات ، مردم داری ، غزاداری و تعزیه خوانی ، آداب ماه مبارک رمضان ( سحر خوانی و رمضان خوانی ) انفاق ایتام و اکرام ، مراسم خاص بوی مردگان وزندگان زیارت حج و کربلا اشاره نمود.

آوا و موسیقی

دایره یا داره ( دف ) زنان بیشتر در مراسم شادی استفاده واز ساز ( وسیله ای که با دمیدن درآن تولید صوت دلنواز می شود) و دهل ( طبل از چوب و پوست آهو ) مردان استفاده می کرده اند. همین مراسم باصدای دهل وساز همراه با رقص شمشیر است که شکوه و جلوه ای خاص یافته تا آن حد که از گروه موسیقی دهل و ساز سیستانی به عنوان گروه پیشتاز موسیقی سنتی ایرانی در مجامع بین المللی استفاده می شود.

غذاهای محلی و بومی

در روستای این دیار بخصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود که شامل قاتق ( آبگوشت محلی ) اجیزک ( اشکنه ) اجیزک تخم مرغ ( اشکنه تخم مرغ ) تاسوی ( کاچی ) قروت ( کشک سفید) کشک زرد آرد دستمال ( یک نوع فرنی ) نانهای محلی چلبک ، قتلمه ، قیفی ، بورک ، نان تفتان و ترشی و شیرینی جات رخمی ( قره قروت ) کلوچه قندی خرمایی و شیری لندو ( خرما و گندم بریان ) تجکی ( سمنو) وستو ( آرد گندم بریان و شکر ) می شود.

ورزشهای بومی

از زمره این بازیها در این منطقه میتوان به خسوخسو و کبدی اشاره نمود. با حفظ و احیاء آن اکنون ورزشکاران این منطقه در بازیهای فوق ، خوش درخشیده اندو نام کشور را در سطح بین المللی مطرح نموده اند.

شهرستان خاش

پوشاک

لباس مردانه به صورت پیراهن با دامن بلند ، شلوار تقریبا گشاد چین دار و جلیقه با تزئینات سوزن دوزی محلی و کلاه و مندیل می باشد و لباس زنانه با تزئینات بسیار زیبای سوزن دوزی با دست می باشد که شامل سرآستین – جیب یا گپتان –دمپا وسرسینه می باشد.

کشاورزی

شهرستان خاش با دراختیار داشتن 322 هکتار باغات زردآلو ، 320 هکتار باغات انار ، 345 هکتار باغات انگور ، 1368 هکتار باغات پسته و 497 هکتار باغات خرمای آبی ، 3300 هکتار خرمای دیم رتبه دوم پس از سراوان از لحاظ سطح زیرکشت محصولات باغی در استان را دارا است .

بازیهای محلی

1- کتار : که درواقع بصورت شطرنج بین دوتا چهارنفر بازی می شود.

2-چوک : با چهارعدد چوب توسط چهاربازیکن بازی می شود.

3-کپک : گرفتن پای چپ با دست راست که با دست چپ به حریف حمله کرده که مشابه کودی زابلی است .

4- کشتی محلی : گرفتن دست به بند یا کمربند شلوار حریف

طب سنتی

برای درمان مرضهای عام و خاص منطقه از قدیم تاکنون از گیاهان دارویی که در گوشه و کنار این منطقه می روید استفاده می شده که چند نمونه از این گیاهان عبارتند از :

1- سنگ سگار: برای درد دل بچه استفاده می شود.

2- شوتک : برای بچه ها واکثر نوزادان کاربرد دارد.

3- مور: گیاهی تلخ که برای شکم درد استفاده می شود.

4- گونجک : شیره درخت بنه است که برای درمان دندان درد وزنان زائو استفاده میشود.

5- درمنه : محلولی از بوته درمنه است که برای دل درد استفاده میشود بسیار تلخ و بد بو است .

6- اوشترک : ماده ای که از گیاه تیک به دست می آید برای زخمهای عفونتی بیشتر استفاده می شود.

علاوه بر موارد فوق در این منطقه طب سوزنی یا کوبه هم رایج است که با سوزن و توسط افراد قدیمی انجام می شود.

وضعیت اقتصادی استان سیستان و بلوچستان
چاپ

صنعت

صنعت این استان از جمله بخشهایی است که در صورت آماده شدن شرایط زیربنائی ، تجهیز نیروی انسانی و تحولات اقتصادی و اجتماعی ، امکان رشد آن می باشد . ایجاد پیوند این بخش و سایر بخشها موجب پیشرفت صنایع دریایی و شیلاتی استان شده است . استراتژی توسعه زیربنایی بخش صنعت موجب ایجاد 11 شهرک صنعتی با 37 هزار و 507 هکتار در منطقه شده است . موقعیت خاص این استان به لحاظ همجواری با کشورهای افغانستان و پاکستان با وجود منطقه آزاد تجاری ، صنعتی چابهار از جمله مؤلفه های مهم استان برای ایجاد واحدهای صنعتی و معدنی است.

به طور کلی این استان از استعدادهای صنعتی و معدنی بالقوه ای برخوردار است که باید با اتخاذ تدابیر لازم و برنامه ریزی صحیح این قابلیتهابالفعل درآیند وبا اعطاء تسهیلات لازم به متقاضیان احداث واحدهای صنعتی و معدنی ، زمینه توسعه این واحدها را در استان فراهم آورد که ضرورت دارد مسئولین توجه بیشتری به بهره گیری از توانمندیهای صنعتی و معدنی این استان نمایند و زمینه سرمایه گذاری بخش خصوصی را افزایش دهند.

بررسی وضعیت استان تا پایان آذر ماه 1382 نشان می دهد که 578 فقره پروانه بهره برداری صنعتی با سرمایه گذاری 707میلیارد ریال و اشتغال 12227 نفر در صنایع مختلف موجود می باشد همچنین تعداد مجوزهای تأسیس 1293 فقره با پیش بینی سرمایه گذاری 6497124 میلیون ریال و اشتغال 32997 نفر با اکثریت صنایع غذایی ، کانی غیرفلزی و سایر صنایع موجود می باشد . تعداد طرحهای با پیشرفت فیزیکی بین 40 تا 98 درصد 76 واحد با پیش بینی اشتغال 1521 نفر می باشد طی سالهای 81 و80 از محل تسهیلات وجوه اداره شده جمعاً تعداد 77 طرح به مبلغ 171632 میلیون ریال تسهیلات بانکی و اشتغال 1256 نفر به تصویب کمیته برنامه ریزی استان رسیده است.

معدن

استان سیستان و بلوچستان با قرار داشتن بر روی کمربند فلزی و معدنی جهان که از یوگسلاوی تا پاکستان ادامه دارد دارای ذخایر غنی از فلزات و کانسارهای معدنی از قبیل کرومیت ، مس ، منگنز ، سرب و روی ، قلع ، تنگستن و همچنین عناصر و کانسارهای غیرفلزی نظیر تالک ، منیزیت ، گل سفید و سنگهای ساختمانی و تزئینی بویژه گرانیت می باشد .

وجود 430 هزار تن گارنت با عیار چهل درصد ، 10 میلیون تن آندالوزیت ، 5 میلیون تن فلدسپات و 130 هزار تن سیلیس با عیار 8/99 درصد و بیش از 43 هزار تن آنتیموان از دیگر مزایای معدنی این استان است .

مطالعات مشاورین و شرکتهای خارجی در زمینه اکتشاف معدن بیانگر وجود 417 یافته معدنی و کانسار است که شامل 42 نوع مختلف مواد معدنی می باشد . در حال حاضر از 103 فقره درخواست صدور پروانه اکتشاف واصله ، تعداد 84 فقره گواهینامه کشف با ذخیره تقریبی 798 میلیارد تن صادر شده و 34 معدن فعال با استخراج سالانه حدود 1/2میلیون تن موجود می باشند در جهت جذب سرمایه گذاری خارجی در بخش معدن از اواخر برنامه قراردادی با شرکت کانادایی زرکن در محدوده 30هزار کیلومتر مربع منعقد گردیده که تا کنون 15 منطقه 40 کیلومتر مربعی را به صورت قطعی شناسایی و 10 فقره پروانه اکتشاف معدنی نیز در این محدوده ها صادر و 5 فقره نیز در دست بررسی و اقدام است . اخیراً نیز در راستای مصوبه ویژه هیأت محترم وزیران اکتشافات طلا و مس در محدوده ای به وسعت 5 هزار کیلومتر مربع به کارشناسان چینی واگذار شده است.
قابلیت صنعتی شامل تولیداتی می شود که محصول تمام شده محسوب نشده و وضعیت نیمه تمام دارند و نیاز به فرآیند یا فرآیندهای دیگری جهت تکمیل آنها می باشد این قبیل صنایع می تواند در شکل دهی ساختار صنعتی هر منطقه مؤثر باشد . قابلیتهای صنعتی فوق الذکر شامل صنایع شیمیایی وسلولزی ، غذایی دارویی و بهداشتی ، فلزی ، غیرفلزی ، نساجی و پوشاک می باشند .

قابلیتهای صنعتی استان در جدول زیر آمده است :
قابلیتهای صنعتی ( محصولات نیمه تمام صنعتی (

شهرستان

غیر فلزی

فلزی

غذایی ، داروئی و بهداشتی

نساجی و پوشاک

زابل

شن و ماسه 5/22 هزار تن

ـ

آرد گندم 46 هزار تن

پارچه والیاف مصنوعی1/2میلیون مترمربع
نخ نیمه فاستونی 1500 تن
چرم وسالامبور 510 تن

زاهدان

شن و ماسه 5 میلیون تن

پروفیل آلومینیومی950تن پروفیل فولادی5/19هزار تن

آرد گندم 563 هزارتن شیرپاستوریزه420 تن

پارچه مخمل460هزارمتر مربع
کنجدفرآوری شده 3100 تن

خاش

سیمان پوزولان 657 هزار تن کلینکرسیمان 600 هزار تن

ـ

ـ

ـ

سراوان

ـ

ـ

ـ

چرم دباغی شده 510 تن

نیکشهر

شن و ماسه 844 هزار تن

ـ

ـ

ـ

چابهار

شن و ماسه 165 هزار تن

ـ

ـ

ـ

ایرانشهر

شن و ماسه 43 هزار تن

ـ

آرد گندم 80 هزار تن

پارچه کشباف تخت و گرد 65 تن
پارچه های سیستم پنبه ای و مصنوعی 8/28 میلیون مترمربع
نخ پنبه ای پلی استر 5000 تن

سرباز

ـ

ـ

ـ

ـ

جمع استان

شن و ماسه 67 میلیون تن

آرد گندم 690 هزار تن
شیرپاستوریزه 420 تن

قابلیتهای معدنی

قابلیتهای معدنی شامل اندیسهای معدنی و ذخایر شناخته شده در استان می باشد . اندیسهای معدنی شناخته شده شامل ذخایری هستند که بر اساس مطالعات اکتشافی انجام شده توسط بخش خصوصی و یا دولتی مورد اکتشاف قرار گرفته و منجر به شناسایی کانسار با ذخیره مشخص گردیده اند . که بر حسب گروههای فلزی ، غیرفلزی و مصالح ساختمانی در جدول زیر آورده شده است .

ذخایر معدنی شناخته شده

فلزی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

374 هزار

87

کرومیت

15 میلیون

55

مس

22 هزار

6

آهن

42 هزار

5

آنتیموان

91 هزار

26

منگنز

غیر فلزی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

805 هزار

5

منیزیت

نا محدود

1

نمک و اکسید منیزیم موجود درآب دریا

4/27 میلیون

4

کائولن

633 هزار

3

سیلیس

36 هزار

7

تالک

3/4میلیون

1

گارنت

5/22 میلیون

1

آندالوزیت

225 هزار

1

زئولیت

5 میلیون

1

فلدسپات

مصالح ساختمانی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

9/37 میلیون

37

گرانیت

7/2 میلیارد

6

آهک

276 هزار

5

مرمر

9/15 میلیون

4

مرمریت

7/3 میلیون

2

تراورتن

7/4 میلیون

2

گچ خاکی

15 میلیون

1

پوزولان

100 هزار

1

دولومیت

نامحدود

3

خاک رس و مارن

معادن فعال استان به تفکیک شهرستان

عنوان معدن

تعداد

نام شهرستان

گرانیت – لاشه تراورتنی – منیزیت

4

زاهدان

آهک و مارن _ پوزولان _ سنگ لاشه

3

خاش

آهک _ مرمر

2

ایرانشهر

سنگ لاشه ساختمانی

1

زابل

سنگ لاشه

2

چابهار

معادن غیرفعال استان به تفکیک ماده معدنی

(میزان ذخیره (تن

تعداد

نام ماده معدنی

374 هزار

87

کرومیت

15 میلیون

55

مس

22 هزار

6

آهن

42 هزار

5

آنتیموان

91 هزار

26

منگنز

9/15 میلیون

4

مرمریت

7/4 میلیون

2

گچ خاکی

100 هزار

1

دولومیت

نامحدود

3

خاک رس و مارن

4/27 میلیون

4

کائولن

633 هزار

3

سیلیس

36 هزار

7

تالک

3/4میلیون

1

گارنت

5/22 میلیون

1

آندالوزیت

225 هزار

1

زئولیت

5 میلیون

1

فلدسپات

نامحدود

1

نمک و اکسید منیزیم موجود در آب دریا

صنایع دستی

استان سیستان و بلوچستان همانگونه که از نامش پیداست از پیوست دو قوم سیستانی و بلوچ تشکیل گردیده است . با توجه به اصالت صنایع دستی و آمیختگی آن با فرهنگ و سنت ها ، این هنر _ صنعت در هر منطقه نشأت گرفته از سنت ها ، گویش ها و آداب و رسوم همان منطقه است . عمدتاً سوزن دوزی ، سکه دوزی ، سفال سازی ، گلیم بافی ، خورجین بافی ، جواهر سازی ، حصیر بافی ، خراطی ، قالیچه و پلاس بافی در شمار صنایع دستی موجود به حساب می آیند . اما آنچه که تا کنون تحت پوشش آموزشی و خدماتی مدیریت صنایع دستی استان قرار گرفته ، عبارتند از سوزندوزی و سکه دوزی بلوچ ، بافت قالی و قالیچه ، سفال سازی ، حصیربافی ، گلیم بافی و حفظ و احیاء صنایع دستی منسوخ شده که بطور اختصار به شرح آن پرداخته می شود .

الف) سوزندوزی

سوزندوزی نقش بستن روی پارچه با نخ ، یکی شدن نخ و پارچه با هم و تشکیل نقشی زیبا و سنتی است . سوزندوزی در نقاط مختلف استان به صورتهای گوناگون انجام می شود . در زاهدان سبک دوخت شماره دوزی یا آسان تانکه ، در زابل خامه دوزی ، در منقطه سراسری پریوار دوزی و در محدوده شهرستان ایرانشهر و نیک شهر سوزندوزی دوتاری ، موسم ، چهارتاری و 000 که با توجه به موتیوهای سنتی شکل می گیرد . اما آنچه که در این رشته از صنایع دستی که یکی از رودوزیهای منحصر بفرد کشور به حساب می آید مشترک میباشد ، آمیختگی هنردست و دقت چشم صنعتگر است ، که به همین دلیل سوزندوزی را به عنوان نور چشم زنان بلوچ می شناسند .

ب) سفال سازی

سفال سازی در خطه پهناور سیستان و بلوچستان سابقه ای تاریخی دارد ، از آثار مکشوفه شهر سوخته سیستان تا بقایای برجای مانده سفال در منطقه ایرانشهر ( قلعه بمپور و فنوج ) همه حکایت از قدمت این رشته از صنایع دستی استان دارد .

در 35 کیلومتری شهرستان مرزی سراوان روستائی بنام کلپورگان قرار دارد ، نام این روستا به همراه سفال آن زبان زد خاص و عام است ، آنها که از هنر مایه ای اندوخته اند ، خوب می دانند ، سفال سنتی کلپورگان از جمله سفالهای قدیمی و منحصر بفرد کشور به حساب می آید و سابقه ای چندین هزار ساله دارد .

ساخت آن صرفاً با دست و بدون بهره گرفتن از هر نوع ابزار کار و چرخ سفالگری است . نقش سفال از آمیزش آب با سنگ تی توک و با دست صنعتگر شکل می گیرد.

ج) قالی و قالیچه

بافت قالیچه های سنتی از دیر باز در منطقه سیستان رایج بوده که با توجه به وجود دامهای اصیل و پشم حاصل از آنها ، این هنر _ صنعت نسل به نسل حفظ گردیده . بعدها سبک جدید بافت قالی با دارهای عمودی توسط شرکت فرش و صنایع دستی به این منطقه برده شده و هم اکنون دو نوع بافت (( سنتی و جدید )) در این منطقه انجام می شود . نقشهای گلدانی ، خشتی ، مددخانی و 000 از نقشهای زیبای سنتی قالیچه زابل محسوب می گردند .

قالی زابل با توجه به نوع بافت و گره از مرغوبیت مطلوبی برخوردار و در بازارهای داخلی و حتی خارجی جایگاهی را به خود اختصاص داده است .

د) گلیم بافی

یکی دیگر از رشته های صنایع دستی استان بافت گلیم های سنتی محلی (گلیم بلوچی ) است که در حوالی شهرستان خاش و حومه شهرستان سراوان بافته می شود .

این دست بافت ها با نقوش زیبای سنتی می توانند به عنوان کالایی با ارزش مطرح گردند . در حاشیه مرزی شهرستان زابل نیز بافت گلیم های محلی به شیوه سنتی رایج می باشد .

هـ) سکه دوزی

نوع دیگر از صنایع دستی انحصاری استان سکه دوزی است که به آینه دوزی ، دکمه دوزی نیز معروف و به گویش محلی سامان هم گفته می شود ، سکه دوزی با توجه به تنوع مواد اولیه و رنگارنگی پولکها و درخشش آینه های ریز و درشت طالبان زیادی دارد ، مصرف اصلی آن تزئین اطاقها ، مرکب تازه عروسان می باشد که به علت زیبایی ، کارشناسان صنایع دستی ، نوع کار را در طرحهای متنوع ارائه و آماده عرضه نمودند ، موطن اصلی سکه وزی در منطقه بلوچستان می باشد . اکنون طرحهای کوچک و بزرگ سکه دوزی در آپارتمانها و منازل مسکونی زینت بخش اطاقهای کوچک و بزرگ است .

و) حصیر بافی

وجود نخلهای زینتی کوتاه که در بیابانهای بلوچستان بسیار به چشم می خورد و به گویش محلی عنوان (( پیش Pishz )) را دارد ، باعث بافت مصنوعات حصیری بخصوص طناب حصیری میگردد . مورد مصرف طناب حصیری عمدتاً در نوعی مبلمان خراطی شده ارزان قیمت که در فروشگاه های صنایع دستی عرضه می گردد بیشتر به چشم می خورد ، نوعی زیرانداز ، سجاده حصیری کتور ، سیواس ( کفش حصیری ) ، صافی ، و 000 از جمله طرحهای تولید شده با حصیر است که بیشتر جنبه مصرف محلی دارد .

کشـــاورزی

در استان سیستان و بلوچستان اراضی قابل کشت ( آبی ، دیم ، آیش ) حدود 400 هزار هکتار می باشد که این مقدار حدود 2 درصد مساحت آنرا تشکیل می دهد و کل زمینهای زیرکشت حدود 330 هزار هکتار می باشد که به کشت محصولات زراعی و باغی اختصاص دارند .

سطح زیرکشت محصولات سالانه (هکتار(

سال زراعی / شهرستان

جمع کل

جمع

آبی

دیمی

81- 80

131512

80409

80409

0

ایرانشهر

33990

25519

25519

0

چابهار

2/6410

1826

1826

0

خاش

27226

18789

18789

0

زابل

5/765

7243

7243

0

زاهدان

2/18177

13616

13616

0

سراوان

5/23677

7202

7202

0

سرباز

6/7775

4264

4264

0

نیکشهر

6564

1950

1950

0

وضعیت اجتماعی استان سیستان و بلوچستان
چاپ
براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385 استان سیستان وبلوچستان دارای جمعیتی بالغ بر2405742 نفر بوده که ازاین مقدار1221240نفرمردو1184502نفررازنهاتشکیل می دهندو1193198 نفر در نقاط شهری و 1212544 نفر دیگر در نقاط روستایی سکونت دارند، اکثر جمعیت این استان را مسلمانان تشکیل داده ودرسال 1375 فقط 2590 نفر از ساکنین اقلیتهای مذهبی ( زرتشتی، مسیحی و کلیمی و ..) هستند.

مردم مسلمان ساکن در این منطقه عده ای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و بقیه آنها سنی حنفی مذهب هستند. ساکنین منطقه سیستان و بخشی از جمعیت شهرستان زاهدان اهل تشیع بود و منطقه بلوچستان اکثراٌ سنی مذهبند. از دیر باز مردم این منطقه علیرغم تفاوتهای مذهبی و قومی که با یکدیگر داشته اند، با صلح و صفا و صمیمیت در کنار یکدیگر روزگار گذرانیده اند و این تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز هموارده ادامه دارد. در رژیمهای گذشته بعلت بی توجهی دولتمردان به موضوع آبادانی و عمران این منطقه و عدم وجود مدارس در مناطق روستایی و دور افتاده اکثر جمعیت بالای 40 سال این استان که در نقاط روستایی سکونت داشته اند بیسواد بوده و موفق به فراگیری سواد و تحصیل علم و دانش نگردیده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نهادهای فرهنگی و توسعه آموزش و پرورش به مناطق روستایی و عشایری درصد باسوادان در استان افزایش یافته است.

بگونه ای که بر اساس آمار نامه سال 1375 مرکز آمار ایران از کل جمعیت 6 ساله و بالاتر استان به میزان 068/402/1 نفر حدود 8258/802 نفر باسواد هستند. نسبت با سوادی بین مردان بیش از زنان می باشند از مجموع افراد با سواد 338/466 نفر را مردان و 487/336 را زنان تشکیل می دهند. حال آنکه بعلت عدم وجود مدرسه در مناطق روستایی و عشایری و بدلیل عدم اعزام آموزگاران زن به این مناطق در سالهای قبل از انقلاب اسلامی اکثر دختران و زنان استان از نعمت سواد بی بهره بودند.

از لحاظ گسترش آموزش عالی نیز وضع در سالهای قبل از انقلاب به همین گونه بوده، فقط دانشگاه سیستان و بلوچستان در مرکز استان در زمان رژیم پهلوی تاسیس شده که با ظرفیت بسیار محدود دانشجویان غیر بومی از سایر نقاط کشور در این مرکز به تحصیل اشتغال داشته اند ولی پس از پیروزی انقلاب با رویکرد مناسبی که بمنظور رفع محرومیت از این منطقه در کلان کشور برنامه ریزی شد، با تاسیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، دانشگاه پیام نور ، دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان ، ایرانشهر ، زابل و سایر شهرستانها و در سالهای اخیر دانشگاه زابل راه برای توسعه همه جانبه فرهنگی و اجتماعی استان باز شده و با تلاش و همت مسئولین محلی و مردم استان، آینده ای روشن و امیدوار کننده پیش پای نسل آینده وجود دارد که فردایی بهتر را به ارمغان خواهد آورد

وضعیت اجتماعی استان

شهرستان زاهدان

اقوام وآداب ورسوم

درمیان ساکنان شهرزاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند . زاهدان شهر چند دروازه است که بدلیل مهاجرت پذیری تاکنون فرهنگی یکدست نیافته است . دین و مذهب مهمترین عامل اتحاد و همدلی مردم زاهدان است . وجود اقوام ، ادیان و مذاهب اسلامی مختلف درشهر آنرا به الگویی نمادین برای شهرها در ایران و کشورهای دیگر تبدیل کرده است . علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان وبلوچستان خصوصا شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده و درگیری های قومی و قبیله ای و مذهبی هم همین نکته اساسی است .

ازجمله مهمترین برنامه های مذهبی که هرسال در زاهدان چشمگیراست عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیگر ائمه اطهار (ع) است که هرگروه از مردم به شیوه قومی خویش به عزاداری پرداخته وتنوع در مراسم به گویشها ، زبانها ، آداب و رسوم و …. یک امتیاز معنوی ویژه برای زاهدان به شمار می رود . این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی ، یزدی ، خراسانی ، کرمانی ، ترک و افغان می باشند.

خوراک

ازانواع خوراک های بومی می توان به شیلانچ ، شیرمال ، کهلی ، کباب تنورچه ، آبگوشت ، کشک زرد ، کشک سفید ، تجگی ، قلیفی ، کلوچه و ….. اشاره نمود.

شهرستان زابل (سیستان)

خط

کاوش باستان شناسی در شهر سوخته سیستان روشن نمود که هنگام شکوفایی این فرهنگ در 3200 ق م خط نگارگری در سیستان رواج داشته ار جمله گل نگار دوزنقه ای شکلی است که از آغاز دوران ایلامی در لایه دهم شهرسوخته پیدا شده است در دوره هخامنشی خط رایج در منطقه میخی بود خط اوستایی نیز در بعضی سکه های آن زمان دیده شده است پس از اسلام خط معلقی راابراهیم سجستانی ابداع نمود بعد از شهریاری یعقوب لیث ، زبان و کتاب رایج در سیستان پارسی دری و پهلوی بود.

فرهنگ نامه

تمدنی که اکنون درسیستان شاهدآن هستیم رهاورد مشعلی تابناک است که در طی هزاران سال سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر رسیده است و شامل فرهنگی اصیل در قسمتهای مختلف زندگی وفولکلور منطقه می باشد.

آیین ها و مراسم

درسیستان آیینها برگرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ، و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:

1-آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رودخانه هیرمنداست که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد). ( مراسم جشن گندم ) جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص سیستانی برای هرتازه واردی بسیار جذاب می باشد .

2-آیینهای مذهبی ( عیدفطر، عید غدیر، عیدقربان ومبعث پیامبر –تولد حضرت علی (ع) ومراسم آیینی نیمه شعبانکه مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته ویک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند مراسم سحرخوانی و رمضان خوانی در شب های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .

3-آیین های ملی (نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه وسایرزیارتها میروند و جشن می گیرند وشادی می کنند مراسم وآیینهای بسیار زیبایی نیر در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد.

ادبیات شفاهی

ضرب المثلها ، افسانه های کهن سیستانی ، داستانهای حماسی و اشعار محلی است که ریشه در اعتقادات و باورهای سنتی واصیل مردم دارد.

موسیقی سنتی

موسیقی برگرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار است و دارای قدمتی کهن است در موسیقی سازی ، انواع سازهای محلی از جمله قیچک ، نی ، دایره ، سرنا و ساز ودهل استفاده میگردد که توسط هنرمندان بومی در خود منطقه ساخته می شود و درکنار موسیقی آوازی و مقامی که برگرفته از احساسات و فولکلور مردم است در ردیف ها و آواها به صورت دوبیتی ها ، ( سیتکها ) رباعی ها ، لالایی ها و به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.

رقص شمشیر از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی درمنطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی با شور واشتیاق خاصی در جشنها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد.

بازیها و ورزشهای محلی

کشتی کچ گردان Kach خاستگاه دیرینه ای در سیستان دارد وبسیاری از فنون آن اکنون در کشتی آزاد که ورزش ملی ایران است اجرا می گردد.کودی Kavade از بازی های محلی و اصیل سیستانی است هم اکنون به عنوان ورزش بومی و رسمی شهرت بین الملل یافته و در بیشترمسابقات برگزار می گردد:

خسو Khoso – شنا – چوک بازی – چوب بازی و رقص شمشیر مناسکی آیینی که از قدمت و اعتبار ویژه ای در سیستان برخوردار است و دربیشتر جشنها برگزار می گردد.

معماری

یکی از جاذبه های سیستان معماری وبهره گیری مثبت از فرایند چرخه طبیعت در ساخت مساکن است که به بهترین شکل در زندگی مردم نمو دارد.

سوغات منطقه

سوغات محلی در سیستان شامل انواع نان – شیرینی جات محلی ( کلوچه محلی – تجکی – لندو _ قتلمه ) – بورک ، آچار ، کشک و میوه مثل انگور یاقوتی – خربزه و هندوانه زابلی .

انواع صنایع دستی ( قالی – پوشاک محلی – حصیر – گلیم و پارچه )

شهرستان زهک (سیستان )

مراسم و آیین ها

از جمله این آداب ، رسوم و سنن و اعتقادات می توان به مراسم خواستگاری ، ازدواج ، تدفین اموات ، مردم داری ، غزاداری و تعزیه خوانی ، آداب ماه مبارک رمضان ( سحر خوانی و رمضان خوانی ) انفاق ایتام و اکرام ، مراسم خاص بوی مردگان وزندگان زیارت حج و کربلا اشاره نمود.

آوا و موسیقی

دایره یا داره ( دف ) زنان بیشتر در مراسم شادی استفاده واز ساز ( وسیله ای که با دمیدن درآن تولید صوت دلنواز می شود) و دهل ( طبل از چوب و پوست آهو ) مردان استفاده می کرده اند. همین مراسم باصدای دهل وساز همراه با رقص شمشیر است که شکوه و جلوه ای خاص یافته تا آن حد که از گروه موسیقی دهل و ساز سیستانی به عنوان گروه پیشتاز موسیقی سنتی ایرانی در مجامع بین المللی استفاده می شود.

غذاهای محلی و بومی

در روستای این دیار بخصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود که شامل قاتق ( آبگوشت محلی ) اجیزک ( اشکنه ) اجیزک تخم مرغ ( اشکنه تخم مرغ ) تاسوی ( کاچی ) قروت ( کشک سفید) کشک زرد آرد دستمال ( یک نوع فرنی ) نانهای محلی چلبک ، قتلمه ، قیفی ، بورک ، نان تفتان و ترشی و شیرینی جات رخمی ( قره قروت ) کلوچه قندی خرمایی و شیری لندو ( خرما و گندم بریان ) تجکی ( سمنو) وستو ( آرد گندم بریان و شکر ) می شود.

ورزشهای بومی

از زمره این بازیها در این منطقه میتوان به خسوخسو و کبدی اشاره نمود. با حفظ و احیاء آن اکنون ورزشکاران این منطقه در بازیهای فوق ، خوش درخشیده اندو نام کشور را در سطح بین المللی مطرح نموده اند.

شهرستان خاش

پوشاک

لباس مردانه به صورت پیراهن با دامن بلند ، شلوار تقریبا گشاد چین دار و جلیقه با تزئینات سوزن دوزی محلی و کلاه و مندیل می باشد و لباس زنانه با تزئینات بسیار زیبای سوزن دوزی با دست می باشد که شامل سرآستین – جیب یا گپتان –دمپا وسرسینه می باشد.

کشاورزی

شهرستان خاش با دراختیار داشتن 322 هکتار باغات زردآلو ، 320 هکتار باغات انار ، 345 هکتار باغات انگور ، 1368 هکتار باغات پسته و 497 هکتار باغات خرمای آبی ، 3300 هکتار خرمای دیم رتبه دوم پس از سراوان از لحاظ سطح زیرکشت محصولات باغی در استان را دارا است .

بازیهای محلی

1- کتار : که درواقع بصورت شطرنج بین دوتا چهارنفر بازی می شود.

2-چوک : با چهارعدد چوب توسط چهاربازیکن بازی می شود.

3-کپک : گرفتن پای چپ با دست راست که با دست چپ به حریف حمله کرده که مشابه کودی زابلی است .

4- کشتی محلی : گرفتن دست به بند یا کمربند شلوار حریف

طب سنتی

برای درمان مرضهای عام و خاص منطقه از قدیم تاکنون از گیاهان دارویی که در گوشه و کنار این منطقه می روید استفاده می شده که چند نمونه از این گیاهان عبارتند از :

1- سنگ سگار: برای درد دل بچه استفاده می شود.

2- شوتک : برای بچه ها واکثر نوزادان کاربرد دارد.

3- مور: گیاهی تلخ که برای شکم درد استفاده می شود.

4- گونجک : شیره درخت بنه است که برای درمان دندان درد وزنان زائو استفاده میشود.

5- درمنه : محلولی از بوته درمنه است که برای دل درد استفاده میشود بسیار تلخ و بد بو است .

6- اوشترک : ماده ای که از گیاه تیک به دست می آید برای زخمهای عفونتی بیشتر استفاده می شود.

علاوه بر موارد فوق در این منطقه طب سوزنی یا کوبه هم رایج است که با سوزن و توسط افراد قدیمی انجام می شود.

موسیقی

1- لیکو : سازمحلی است که با سه تار و دهل و سرور که بیشتر به بیان رشادتهای افراد که دارای مضمون حماسی است نواخته می شود.

2- نازینک : با ساز ودهل همراه است .

3- هالوکه : توسط زنان در هنگام عزا سروده میشود.

شهرستان ایرانشهر

شعر وموسیقی محلی

سازهایی مثل قیچک ، رباب ، بنجو، تمبورک و دهلک وسازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است .دهل و سرنا از دیگر سازهای رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد. از استادان وهنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیرمحمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینارزهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادربخش آبسالان شاعر معاصر نام برد.

بازیهای محلی

برخی از این بازیها عبارتند از تلکی – هپت سنگ – هدکان رو – لکرشانکی – سرسره بازی و ….

پوشاک

پوشاک مردان شامل یک پیراهن بلند و شلوارگشاد و بسیار پرچین به همراه دستار یا لنگی بردور سر می باشد. پوشاک زنان بلوچ نیز تقریبا مشابه پوشاک مردان است بااین تفاوت که بخشهایی از سرآستین ، سرپاچه و قسمت پیش و جلوی پیراهن رابا قطعات پارچه با زیباترین نقش های بومی و محلی رنگارنگ سوزن دوزی شده تزئین نموده اند ، رنگ ونقش این تزئینات سوزن دوزی شده در مناطق مختلف بلوچستان اندکی با هم متفاوت می باشد.

صنایع دستی و هنرهای سنتی :

تکه دوزی ، بلوچی دوزی ، گلیم ، حصیر ، سبد ، زیورآلات سنتی ، البسه محلی ، از مشهورترین صنایع دستی و محصولات این شهرستان می باشد.

شعر وموسیقی محلی

سازهایی مثل قیچک ، رباب ، بنجو، تمبورک و دهلک وسازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است .دهل و سرنا از دیگر سازهای رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد. از استادان وهنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیرمحمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینارزهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادربخش آبسالان شاعر معاصر نام برد.

بازیهای محلی

برخی از این بازیها عبارتند از تلکی – هپت سنگ – هدکان رو – لکرشانکی – سرسره بازی و ….

شهرستان سراوان

خوراک :

1- شولو و کشک از آرد ذرت آرد گندم و ادویه مخصوص تهیه می شود.

2- تباهه خوراکی از گوشت بوده است گوسفند را به مدت یک تا دوسال پروار و ذبح می کنند . گوشت آنرا تکه تکه کرده و پس از اندود نمک ، زردچوبه و پودر انار دانه معمولا در فضای باز و یا داخل اطاق بزرگ آویخته و پس از خشک شدن در فصل زمستان از آن استفاده می کنند.

شیرینیجات : حلواشکری ، حلوابری ، حلوا چنگال ، حلوا خرمه ای ، حلوا آبی

ترشیجات : حرام ( ترشی لیمو) ، ترشی انبه

سوغات شهرستان

سوزن دوزی ، سفال کلپورگان ، خرما ، حصیربافی و سکه دوزی می باشد.

مشاهیر

دکتر رحمانی ، حمیدالله میرمرادزهی در رشته حقوق ، مولوی شهداد مسکانزهی نیز از مشاهیر علمای منطقه است که از وی بیش از 20 جلد کتاب در زمینه تالیف و ترجمه علوم ومعارف اسلامی به یادگار مانده است . مولوی عبدالعزیز ساداتی نیز از مشاهیر منطقه است که با احیای حوزه علمیه دارالعلوم زنگیان که از آن طلاب زیادی فارغ التحصیل شدند.

شهرستان سرباز

پوشاک

لباس مردان اغلب به رنگ روشن می باشد و برای جلوگیری از تابش مستقیم آفتاب عمامه ای دور سرمی پیچند و شال یا لنگی بر روی شانه می اندازند . پوشاک زنان بلوچ علاوه بر اینکه تحت تاثیر شرایط آب و هوایی منطقه است ، متاثر از فرهنگ کشورهای پاکستان و هندوستان قرار دارد . لباس زنان بلوچ به طرز شگفت آوری سوزندوزی و یا گلدوزی شده اند و روسری یا سریگ زنان نیز سوزندوزی و قلاب دوزی می شوند.

آداب و رسوم

مراسم تولد

درهنگام تولد نوزاد به مدت هفت شب با حلوای محلی شیرگی که از شیره خرما درست می شود از اطرافیان پذیرایی می کنند . در روز ششم برای نوزاد پسر دوگوسفند و برای نوزاد دختر یک گوسفند قربانی و بین اطرافیان تقسیم می کنند.

سوگواری

در مراسم سوگواری زنان پارچه سیاهی دورکمر بسته و دست ها را مشت بر روی سینه و درحالت نشسته به زانو به مدت چهل روز می زدند. تا یکسال از خانه بیرون نرفته و لباس های سیاه پوشیده ومردم را دعوت به قرآن خوانی می کنند.

بازیهای محلی

از مهمترین بازیهای رایج در منطقه میتوان کپگ ( بازی با پا ) ، وررود ( بازی روی زمین ) ، انجلاسکی ، چک تلی ، چیتی ، هفت سنگی ، 9 خانه ای ، دارگلی ( معمولا در آب صورت می گیرد) ، مجولی را مربوط به بازیهای پسرانه و 6 خانه ای ، دولکی ( بازی با سنگ های کوچک ) ، چم بندکی ( باز و بسته شدن چشم ) ، دوتک ( عروسک بازی ) ، منگلیکی ( بازی النگو) ، بازی با نخ ( تردستی ) از بازهای دخترانه نام برد که از قدمت طولانی برخوردارند.

سفالگری

یکی از منطقه های حاصلخیز و سربز بلوچستان بخش سرباز که در فاصله 60 کیلومتری راسک مرکز این شهرستان واقع است در یکی از روستاهای اطراف این بخش به نام کوه میتگ یک خانواده سفالگر زندگی می کنند. هم اکنون چهار مرد ویک زن آخرین بازمانده های گروه بزرگ سفال سازان این روستای چند صدساله است . ایشان خاک مورد مصرف خود را از روستای انزاء در نزدیکی محل زندگی شان تهیه می کنند این سفالگران ساخته های خود رابرای فروش به شهرهای چابهار ، نیکشهر و ایرانشهر می برند و تنها کسانی که این هنر را آموزش می بینند فرزندان خود آنها هستند . قابل ذکر است که سفالهای این منطقه عاری از هرگونه پوشش لعابی و مانند آن هستند.

مهمترین انواع صنایع دستی شهرستان سرباز عبارتند از :

سوزن دوزی ، سکه دوزی ، گلیم بافی ، زیورآلات سنتی ، البسه محلی ، حصیربافی و سفال.

شهرستان نیکشهر

شیرینیجات سنتی منطقه

انواع واقسام شیرینیجات :

1- حلوای قندی 2- حلوای شیره ای 3- خرما بریچ 4- چنگال 5- موش 6- ملائی

انواع نان

1- نان تینموش 2- نان تینی 3- نان القاری 4- نان ترونی 5- نان حلکاکی 6- نان دوتینگی 7- نان کمانچ نان پرانی 8- نان برنجی

غذاهای محلی

تباهگ Tobahig) ) وانباگ

آوازها و ذکرها درآئین مالد ( پیرپتر)

یک دسته از مشهورترین این آوازها لیکو ، زهیروک ، کردی ، موتک ، شعر ، شعرهای حماسی مانند میرقنبر ، چاکر و گوهرام و …. وشعرهای تاریخی مانند دادشاه بلوچ وجیندخان ، اشعار عاشقانه مانند عزت ومیرک وآوازهای گواتی وآوازهای مالد ( آیین مربوط به شفا ) هستند . آوازهای گواتی و مالد آوازهایی هستند که در طول اجرای مراسم آئینی گواتی و مالد (پیرپتر ) خواند می شوند.

دسته دیگر آوازهای عروسی ، زامان وتولد است نازینک ، لارو ، هالو ، شپتاکی ، سپت ، لولی و ….

صنایع دستی

حصیربافی در هلونچگان

روستای هلونچگان از توابع بخش قصرقند مرکز تولیدحصیرمی باشد که برای فروش به شهر قصرقند آورده می شود. مواد اولیه آن از درخت نخل تامین می شود. انواع زیرانداز ، سایه انداز ، کیف و … با این روش ساخته می شود.

سفال سازی در هلونچگان

روستای هلونچگان از توابع بخش قصرقند مرکز تولید سفال می باشد. خاک آن از کوههای شادیگر تامین می شود . این سفال در خانه ها توسط زنان تولید می شود . ظروف آشپزخانه ، کوزه های آب وگول های چاه در این محل تولید می شود.

شهرستان کنارک

فرهنگ عامه

ساکنان کنارک بلوچ واز نژاد آریایی هستند. زبان اغلب مردم ، بلوچی و به گویش مکرانی سخن می گویند.

پوشاک

لباس زنان و دختران

درچندتکه برجسته شامل بالاتنه ( زی یا زیگ یا جیگ ) ، قسمت روی شکم تا انتهای دامن ( گفتان ، گوپتان یا جیب ) ، سرآستین ( آستونک ) ، سرپاچه شلوار( شلوار دپ ) است و نیز برسر خود تکه یا سریک که کمی بزرگتر از چارقد است می بندند.

لباس مردان

تشکیل شده از پیراهن بلندی که تاسرزانو و گاهی پایین تربوده و به طورمتوسط شامل پنج و نیم مترپارچه است که آن را جامگ می نامند. شلوار تشکیل شده از سه متر و نیم تا چهارمتر پارچه و به جای کمربند، نخی به نام هنجگ یا سرن بند استفاده می شود . بعضی از مردان شال بر سر میپیجند که آن را لنگته یا مندیل یا پاک می نامند.

خوراک

1- بتوماش : نوعی غذای محلی که از ترکیب برنج و ماش می باشد . برای تهیه ابتدا ماش را سرخ کرده و با آسیای دستی آسیاب کرده و ماش ، برنج و آب را مخلوط نموده و دوری می گذارند.

2- شودوده : نوعی غذای محلی است که از سرخ کردن خرما با روغن که گاهی به آن کنجد و بادام نیز اضافه می شود تهیه می گردد.

3- ماشینگ : نوعی سوپ ماش که با نان خورد می شود.

4- کیش : مغز درخت خرمای جوان که شیرین و سفیدرنگ است .

5- دلگ : برنج کوبیده شده که با آب به صورت شل تهیه می شود.

6- ناروش : خورشت که اغلب با خورشت ماهی (کوگئرت ) و خورشت مرغ مصرف می شود.

7- بریانی : ماننداستامبولی است طبخ آن را با مرغ و ماهی به همراه ادویه فراوان و تند مصرف می باشد.

8- انباغ : مرغ را ریش ریش کرده وبه همراه شنبلیله کاملا سرخ می کنند.

9- شیلانج : کشک را درهاون می کوبند و باآب و کمی روغن داغ می کنند.

10-تباهگ : گوسفند را درزمستان پس از ذبح و درآوردن پوست د رهوای آزاد به ریسمانی می آویزند تا خشک شود و به آن کمی آب انار و نمک می زنند این گوسفند خشک شده را در طول زمستان تکه تکه کرده و می خورند گاه نیز همراه آن برنج مصرف می کنند.

انواع نان ها

1- خمیر : مانند نان تافتون است .

2- تی موش : نان نازکی است نازکتر از لواش آن را فطیر هم می گویند چون با خمیر بی مایه درست می شود.

3- نان روغنی تنوری : حلکاری

4- نان ذرت:سرهو = ذرت قرمز

5- نان کماچ یا ریگی ( خوری ، هوری )

6- نان روغنی روتابه

شهرستان چابهار

مردم شناسی و فرهنگ عامه

الف) اعیاد و جشن ها

عیدقربان وعید فطر را به ویژه بسیار باشکوه برگزار میکنند و به مدت 3 روز به دید و بازدید هم رفته و درجشن و سرور به سرمی برند.

ب )پوشاک

مردان بلوج لباسی ساده و بلند به همراه دستاری که عموما سفید است برتن دارند. پوشاک زنان ودختران از زیبایی خاصی برخوردار است در دوخت و تزئین لباسهای زنانه از هنر منحصر به فرد سوزن دوزی و پریوار دوزی بلوچ استفاده می شود. آنچه زیبایی البسه زنان بلوچ را کامل می کند زیورآلاتی از طلا و جواهراست که ساخت آنها نیز یکی از هنرهای سنتی و اصیل منطقه است .

ج ) غذاها ونان های محلی

غذاها: بتوماش ، شودوده ، بتوهواری ، ماشینگ ، پاکگین ماهیک ، کورک ، گلوهک ، ناروش ، کیش ، دلک .

در گویش محلی به نان نگن گفته می شود و شامل انواع ذیل است :

1- تینی : نان هایی که روی صفحه فلزی ( تابه آهنی ) پخته می شوند و عبارتند از :

تین موش ، تینی روغنی ، دک ، سی سرک ، ست پوری ، رتی

2- گجری سنت یا نان تنوری : حمیری ، جویه نان ، تاپگی

3- نان مخصوص عشایر: پناریک ، پورانی

4- نان ذرت : شلو ، رحتو ، شلو ، تیموش ، بکد

آلات موسیقی

1- سرور یاقیچک

2- رباب :از سازهای مضرابی است

3-تمبورک یا سه تار

4- سورنا : در مراسم عروسی همراهی دهل می باشد

5- دهل بزرگ

6- تمبوک : دهل کوچکتری می باشد که کنار دهل بزرگ سورنا را همراهی می کند

7- دهلک : دهل دوطرفه کوچک و بلندی است .

8- دهل بزرگ لیوا : دهل رحمانی بزرگ و حجیمی است که تنها در مراسم رقص لیوا از آن استفاده می شود.

9- دهل مگرمان : طبل بلند یک طرفه است در قدیم برای خبررسانی استفاده می شده است

10 – نل : قلم –نی

11- سما یا دف

12- بینجو

صنایع دستی

سوزن دوزی ، سکه دوزی ( سامان ) ، حصیربافی ، ساخت ابزار و آلات موسیقی ، صنایع دستی دریایی .

وضعیت اجتماعی استان
براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385 استان سیستان وبلوچستان دارای جمعیتی بالغ بر2405742 نفر بوده که ازاین مقدار1221240نفرمردو1184502نفررازنهاتشکیل می دهندو1193198 نفر در نقاط شهری و 1212544 نفر دیگر در نقاط روستایی سکونت دارند، اکثر جمعیت این استان را مسلمانان تشکیل داده ودرسال 1375 فقط 2590 نفر از ساکنین اقلیتهای مذهبی ( زرتشتی، مسیحی و کلیمی و ..) هستند.

مردم مسلمان ساکن در این منطقه عده ای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و بقیه آنها سنی حنفی مذهب هستند. ساکنین منطقه سیستان و بخشی از جمعیت شهرستان زاهدان اهل تشیع بود و منطقه بلوچستان اکثراٌ سنی مذهبند. از دیر باز مردم این منطقه علیرغم تفاوتهای مذهبی و قومی که با یکدیگر داشته اند، با صلح و صفا و صمیمیت در کنار یکدیگر روزگار گذرانیده اند و این تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز هموارده ادامه دارد. در رژیمهای گذشته بعلت بی توجهی دولتمردان به موضوع آبادانی و عمران این منطقه و عدم وجود مدارس در مناطق روستایی و دور افتاده اکثر جمعیت بالای 40 سال این استان که در نقاط روستایی سکونت داشته اند بیسواد بوده و موفق به فراگیری سواد و تحصیل علم و دانش نگردیده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نهادهای فرهنگی و توسعه آموزش و پرورش به مناطق روستایی و عشایری درصد باسوادان در استان افزایش یافته است.

بگونه ای که بر اساس آمار نامه سال 1375 مرکز آمار ایران از کل جمعیت 6 ساله و بالاتر استان به میزان 068/402/1 نفر حدود 8258/802 نفر باسواد هستند. نسبت با سوادی بین مردان بیش از زنان می باشند از مجموع افراد با سواد 338/466 نفر را مردان و 487/336 را زنان تشکیل می دهند. حال آنکه بعلت عدم وجود مدرسه در مناطق روستایی و عشایری و بدلیل عدم اعزام آموزگاران زن به این مناطق در سالهای قبل از انقلاب اسلامی اکثر دختران و زنان استان از نعمت سواد بی بهره بودند.

از لحاظ گسترش آموزش عالی نیز وضع در سالهای قبل از انقلاب به همین گونه بوده، فقط دانشگاه سیستان و بلوچستان در مرکز استان در زمان رژیم پهلوی تاسیس شده که با ظرفیت بسیار محدود دانشجویان غیر بومی از سایر نقاط کشور در این مرکز به تحصیل اشتغال داشته اند ولی پس از پیروزی انقلاب با رویکرد مناسبی که بمنظور رفع محرومیت از این منطقه در کلان کشور برنامه ریزی شد، با تاسیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، دانشگاه پیام نور ، دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان ، ایرانشهر ، زابل و سایر شهرستانها و در سالهای اخیر دانشگاه زابل راه برای توسعه همه جانبه فرهنگی و اجتماعی استان باز شده و با تلاش و همت مسئولین محلی و مردم استان، آینده ای روشن و امیدوار کننده پیش پای نسل آینده وجود دارد که فردایی بهتر را به ارمغان خواهد آورد.

وضعیت اجتماعی استان

شهرستان زاهدان

اقوام وآداب ورسوم

درمیان ساکنان شهرزاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند . زاهدان شهر چند دروازه است که بدلیل مهاجرت پذیری تاکنون فرهنگی یکدست نیافته است . دین و مذهب مهمترین عامل اتحاد و همدلی مردم زاهدان است . وجود اقوام ، ادیان و مذاهب اسلامی مختلف درشهر آنرا به الگویی نمادین برای شهرها در ایران و کشورهای دیگر تبدیل کرده است . علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان وبلوچستان خصوصا شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده و درگیری های قومی و قبیله ای و مذهبی هم همین نکته اساسی است .

ازجمله مهمترین برنامه های مذهبی که هرسال در زاهدان چشمگیراست عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیگر ائمه اطهار (ع) است که هرگروه از مردم به شیوه قومی خویش به عزاداری پرداخته وتنوع در مراسم به گویشها ، زبانها ، آداب و رسوم و …. یک امتیاز معنوی ویژه برای زاهدان به شمار می رود . این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی ، یزدی ، خراسانی ، کرمانی ، ترک و افغان می باشند.

خوراک

ازانواع خوراک های بومی می توان به شیلانچ ، شیرمال ، کهلی ، کباب تنورچه ، آبگوشت ، کشک زرد ، کشک سفید ، تجگی ، قلیفی ، کلوچه و ….. اشاره نمود.

شهرستان زابل (سیستان)

خط

کاوش باستان شناسی در شهر سوخته سیستان روشن نمود که هنگام شکوفایی این فرهنگ در 3200 ق م خط نگارگری در سیستان رواج داشته ار جمله گل نگار دوزنقه ای شکلی است که از آغاز دوران ایلامی در لایه دهم شهرسوخته پیدا شده است در دوره هخامنشی خط رایج در منطقه میخی بود خط اوستایی نیز در بعضی سکه های آن زمان دیده شده است پس از اسلام خط معلقی راابراهیم سجستانی ابداع نمود بعد از شهریاری یعقوب لیث ، زبان و کتاب رایج در سیستان پارسی دری و پهلوی بود.

فرهنگ نامه

تمدنی که اکنون درسیستان شاهدآن هستیم رهاورد مشعلی تابناک است که در طی هزاران سال سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر رسیده است و شامل فرهنگی اصیل در قسمتهای مختلف زندگی وفولکلور منطقه می باشد.

آیین ها و مراسم

درسیستان آیینها برگرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ، و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:

1-آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رودخانه هیرمنداست که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد). ( مراسم جشن گندم ) جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص سیستانی برای هرتازه واردی بسیار جذاب می باشد .

2-آیینهای مذهبی ( عیدفطر، عید غدیر، عیدقربان ومبعث پیامبر –تولد حضرت علی (ع) ومراسم آیینی نیمه شعبانکه مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته ویک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند مراسم سحرخوانی و رمضان خوانی در شب های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .

3-آیین های ملی (نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه وسایرزیارتها میروند و جشن می گیرند وشادی می کنند مراسم وآیینهای بسیار زیبایی نیر در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد.

ادبیات شفاهی

ضرب المثلها ، افسانه های کهن سیستانی ، داستانهای حماسی و اشعار محلی است که ریشه در اعتقادات و باورهای سنتی واصیل مردم دارد.

موسیقی سنتی

موسیقی برگرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار است و دارای قدمتی کهن است در موسیقی سازی ، انواع سازهای محلی از جمله قیچک ، نی ، دایره ، سرنا و ساز ودهل استفاده میگردد که توسط هنرمندان بومی در خود منطقه ساخته می شود و درکنار موسیقی آوازی و مقامی که برگرفته از احساسات و فولکلور مردم است در ردیف ها و آواها به صورت دوبیتی ها ، ( سیتکها ) رباعی ها ، لالایی ها و به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.

رقص شمشیر از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی درمنطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی با شور واشتیاق خاصی در جشنها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد.

بازیها و ورزشهای محلی

کشتی کچ گردان Kach خاستگاه دیرینه ای در سیستان دارد وبسیاری از فنون آن اکنون در کشتی آزاد که ورزش ملی ایران است اجرا می گردد.کودی Kavade از بازی های محلی و اصیل سیستانی است هم اکنون به عنوان ورزش بومی و رسمی شهرت بین الملل یافته و در بیشترمسابقات برگزار می گردد:

خسو Khoso – شنا – چوک بازی – چوب بازی و رقص شمشیر مناسکی آیینی که از قدمت و اعتبار ویژه ای در سیستان برخوردار است و دربیشتر جشنها برگزار می گردد.

معماری

یکی از جاذبه های سیستان معماری وبهره گیری مثبت از فرایند چرخه طبیعت در ساخت مساکن است که به بهترین شکل در زندگی مردم نمو دارد.

سوغات منطقه

سوغات محلی در سیستان شامل انواع نان – شیرینی جات محلی ( کلوچه محلی – تجکی – لندو _ قتلمه ) – بورک ، آچار ، کشک و میوه مثل انگور یاقوتی – خربزه و هندوانه زابلی .

انواع صنایع دستی ( قالی – پوشاک محلی – حصیر – گلیم و پارچه )

شهرستان زهک (سیستان )

مراسم و آیین ها

از جمله این آداب ، رسوم و سنن و اعتقادات می توان به مراسم خواستگاری ، ازدواج ، تدفین اموات ، مردم داری ، غزاداری و تعزیه خوانی ، آداب ماه مبارک رمضان ( سحر خوانی و رمضان خوانی ) انفاق ایتام و اکرام ، مراسم خاص بوی مردگان وزندگان زیارت حج و کربلا اشاره نمود.

آوا و موسیقی

دایره یا داره ( دف ) زنان بیشتر در مراسم شادی استفاده واز ساز ( وسیله ای که با دمیدن درآن تولید صوت دلنواز می شود) و دهل ( طبل از چوب و پوست آهو ) مردان استفاده می کرده اند. همین مراسم باصدای دهل وساز همراه با رقص شمشیر است که شکوه و جلوه ای خاص یافته تا آن حد که از گروه موسیقی دهل و ساز سیستانی به عنوان گروه پیشتاز موسیقی سنتی ایرانی در مجامع بین المللی استفاده می شود.

غذاهای محلی و بومی

در روستای این دیار بخصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود که شامل قاتق ( آبگوشت محلی ) اجیزک ( اشکنه ) اجیزک تخم مرغ ( اشکنه تخم مرغ ) تاسوی ( کاچی ) قروت ( کشک سفید) کشک زرد آرد دستمال ( یک نوع فرنی ) نانهای محلی چلبک ، قتلمه ، قیفی ، بورک ، نان تفتان و ترشی و شیرینی جات رخمی ( قره قروت ) کلوچه قندی خرمایی و شیری لندو ( خرما و گندم بریان ) تجکی ( سمنو) وستو ( آرد گندم بریان و شکر ) می شود.

ورزشهای بومی

از زمره این بازیها در این منطقه میتوان به خسوخسو و کبدی اشاره نمود. با حفظ و احیاء آن اکنون ورزشکاران این منطقه در بازیهای فوق ، خوش درخشیده اندو نام کشور را در سطح بین المللی مطرح نموده اند.

شهرستان خاش

پوشاک

لباس مردانه به صورت پیراهن با دامن بلند ، شلوار تقریبا گشاد چین دار و جلیقه با تزئینات سوزن دوزی محلی و کلاه و مندیل می باشد و لباس زنانه با تزئینات بسیار زیبای سوزن دوزی با دست می باشد که شامل سرآستین – جیب یا گپتان –دمپا وسرسینه می باشد.

کشاورزی

شهرستان خاش با دراختیار داشتن 322 هکتار باغات زردآلو ، 320 هکتار باغات انار ، 345 هکتار باغات انگور ، 1368 هکتار باغات پسته و 497 هکتار باغات خرمای آبی ، 3300 هکتار خرمای دیم رتبه دوم پس از سراوان از لحاظ سطح زیرکشت محصولات باغی در استان را دارا است .

بازیهای محلی

1- کتار : که درواقع بصورت شطرنج بین دوتا چهارنفر بازی می شود.

2-چوک : با چهارعدد چوب توسط چهاربازیکن بازی می شود.

3-کپک : گرفتن پای چپ با دست راست که با دست چپ به حریف حمله کرده که مشابه کودی زابلی است .

4- کشتی محلی : گرفتن دست به بند یا کمربند شلوار حریف

طب سنتی

برای درمان مرضهای عام و خاص منطقه از قدیم تاکنون از گیاهان دارویی که در گوشه و کنار این منطقه می روید استفاده می شده که چند نمونه از این گیاهان عبارتند از :

1- سنگ سگار: برای درد دل بچه استفاده می شود.

2- شوتک : برای بچه ها واکثر نوزادان کاربرد دارد.

3- مور: گیاهی تلخ که برای شکم درد استفاده می شود.

4- گونجک : شیره درخت بنه است که برای درمان دندان درد وزنان زائو استفاده میشود.

5- درمنه : محلولی از بوته درمنه است که برای دل درد استفاده میشود بسیار تلخ و بد بو است .

6- اوشترک : ماده ای که از گیاه تیک به دست می آید برای زخمهای عفونتی بیشتر استفاده می شود.

علاوه بر موارد فوق در این منطقه طب سوزنی یا کوبه هم رایج است که با سوزن و توسط افراد قدیمی انجام می شود.

وضعیت اقتصادی استان سیستان و بلوچستان
چاپ

صنعت

صنعت این استان از جمله بخشهایی است که در صورت آماده شدن شرایط زیربنائی ، تجهیز نیروی انسانی و تحولات اقتصادی و اجتماعی ، امکان رشد آن می باشد . ایجاد پیوند این بخش و سایر بخشها موجب پیشرفت صنایع دریایی و شیلاتی استان شده است . استراتژی توسعه زیربنایی بخش صنعت موجب ایجاد 11 شهرک صنعتی با 37 هزار و 507 هکتار در منطقه شده است . موقعیت خاص این استان به لحاظ همجواری با کشورهای افغانستان و پاکستان با وجود منطقه آزاد تجاری ، صنعتی چابهار از جمله مؤلفه های مهم استان برای ایجاد واحدهای صنعتی و معدنی است.

به طور کلی این استان از استعدادهای صنعتی و معدنی بالقوه ای برخوردار است که باید با اتخاذ تدابیر لازم و برنامه ریزی صحیح این قابلیتهابالفعل درآیند وبا اعطاء تسهیلات لازم به متقاضیان احداث واحدهای صنعتی و معدنی ، زمینه توسعه این واحدها را در استان فراهم آورد که ضرورت دارد مسئولین توجه بیشتری به بهره گیری از توانمندیهای صنعتی و معدنی این استان نمایند و زمینه سرمایه گذاری بخش خصوصی را افزایش دهند.

بررسی وضعیت استان تا پایان آذر ماه 1382 نشان می دهد که 578 فقره پروانه بهره برداری صنعتی با سرمایه گذاری 707میلیارد ریال و اشتغال 12227 نفر در صنایع مختلف موجود می باشد همچنین تعداد مجوزهای تأسیس 1293 فقره با پیش بینی سرمایه گذاری 6497124 میلیون ریال و اشتغال 32997 نفر با اکثریت صنایع غذایی ، کانی غیرفلزی و سایر صنایع موجود می باشد . تعداد طرحهای با پیشرفت فیزیکی بین 40 تا 98 درصد 76 واحد با پیش بینی اشتغال 1521 نفر می باشد طی سالهای 81 و80 از محل تسهیلات وجوه اداره شده جمعاً تعداد 77 طرح به مبلغ 171632 میلیون ریال تسهیلات بانکی و اشتغال 1256 نفر به تصویب کمیته برنامه ریزی استان رسیده است.

معدن

استان سیستان و بلوچستان با قرار داشتن بر روی کمربند فلزی و معدنی جهان که از یوگسلاوی تا پاکستان ادامه دارد دارای ذخایر غنی از فلزات و کانسارهای معدنی از قبیل کرومیت ، مس ، منگنز ، سرب و روی ، قلع ، تنگستن و همچنین عناصر و کانسارهای غیرفلزی نظیر تالک ، منیزیت ، گل سفید و سنگهای ساختمانی و تزئینی بویژه گرانیت می باشد .

وجود 430 هزار تن گارنت با عیار چهل درصد ، 10 میلیون تن آندالوزیت ، 5 میلیون تن فلدسپات و 130 هزار تن سیلیس با عیار 8/99 درصد و بیش از 43 هزار تن آنتیموان از دیگر مزایای معدنی این استان است .

مطالعات مشاورین و شرکتهای خارجی در زمینه اکتشاف معدن بیانگر وجود 417 یافته معدنی و کانسار است که شامل 42 نوع مختلف مواد معدنی می باشد . در حال حاضر از 103 فقره درخواست صدور پروانه اکتشاف واصله ، تعداد 84 فقره گواهینامه کشف با ذخیره تقریبی 798 میلیارد تن صادر شده و 34 معدن فعال با استخراج سالانه حدود 1/2میلیون تن موجود می باشند در جهت جذب سرمایه گذاری خارجی در بخش معدن از اواخر برنامه قراردادی با شرکت کانادایی زرکن در محدوده 30هزار کیلومتر مربع منعقد گردیده که تا کنون 15 منطقه 40 کیلومتر مربعی را به صورت قطعی شناسایی و 10 فقره پروانه اکتشاف معدنی نیز در این محدوده ها صادر و 5 فقره نیز در دست بررسی و اقدام است . اخیراً نیز در راستای مصوبه ویژه هیأت محترم وزیران اکتشافات طلا و مس در محدوده ای به وسعت 5 هزار کیلومتر مربع به کارشناسان چینی واگذار شده است.
قابلیت صنعتی شامل تولیداتی می شود که محصول تمام شده محسوب نشده و وضعیت نیمه تمام دارند و نیاز به فرآیند یا فرآیندهای دیگری جهت تکمیل آنها می باشد این قبیل صنایع می تواند در شکل دهی ساختار صنعتی هر منطقه مؤثر باشد . قابلیتهای صنعتی فوق الذکر شامل صنایع شیمیایی وسلولزی ، غذایی دارویی و بهداشتی ، فلزی ، غیرفلزی ، نساجی و پوشاک می باشند .

قابلیتهای صنعتی استان در جدول زیر آمده است :
قابلیتهای صنعتی ( محصولات نیمه تمام صنعتی (

شهرستان

غیر فلزی

فلزی

غذایی ، داروئی و بهداشتی

نساجی و پوشاک

زابل

شن و ماسه 5/22 هزار تن

ـ

آرد گندم 46 هزار تن

پارچه والیاف مصنوعی1/2میلیون مترمربع
نخ نیمه فاستونی 1500 تن
چرم وسالامبور 510 تن

زاهدان

شن و ماسه 5 میلیون تن

پروفیل آلومینیومی950تن پروفیل فولادی5/19هزار تن

آرد گندم 563 هزارتن شیرپاستوریزه420 تن

پارچه مخمل460هزارمتر مربع
کنجدفرآوری شده 3100 تن

خاش

سیمان پوزولان 657 هزار تن کلینکرسیمان 600 هزار تن

ـ

ـ

ـ

سراوان

ـ

ـ

ـ

چرم دباغی شده 510 تن

نیکشهر

شن و ماسه 844 هزار تن

ـ

ـ

ـ

چابهار

شن و ماسه 165 هزار تن

ـ

ـ

ـ

ایرانشهر

شن و ماسه 43 هزار تن

ـ

آرد گندم 80 هزار تن

پارچه کشباف تخت و گرد 65 تن
پارچه های سیستم پنبه ای و مصنوعی 8/28 میلیون مترمربع
نخ پنبه ای پلی استر 5000 تن

سرباز

ـ

ـ

ـ

ـ

جمع استان

شن و ماسه 67 میلیون تن

آرد گندم 690 هزار تن
شیرپاستوریزه 420 تن

قابلیتهای معدنی

قابلیتهای معدنی شامل اندیسهای معدنی و ذخایر شناخته شده در استان می باشد . اندیسهای معدنی شناخته شده شامل ذخایری هستند که بر اساس مطالعات اکتشافی انجام شده توسط بخش خصوصی و یا دولتی مورد اکتشاف قرار گرفته و منجر به شناسایی کانسار با ذخیره مشخص گردیده اند . که بر حسب گروههای فلزی ، غیرفلزی و مصالح ساختمانی در جدول زیر آورده شده است .

ذخایر معدنی شناخته شده

فلزی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

374 هزار

87

کرومیت

15 میلیون

55

مس

22 هزار

6

آهن

42 هزار

5

آنتیموان

91 هزار

26

منگنز

غیر فلزی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

805 هزار

5

منیزیت

نا محدود

1

نمک و اکسید منیزیم موجود درآب دریا

4/27 میلیون

4

کائولن

633 هزار

3

سیلیس

36 هزار

7

تالک

3/4میلیون

1

گارنت

5/22 میلیون

1

آندالوزیت

225 هزار

1

زئولیت

5 میلیون

1

فلدسپات

مصالح ساختمانی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

9/37 میلیون

37

گرانیت

7/2 میلیارد

6

آهک

276 هزار

5

مرمر

9/15 میلیون

4

مرمریت

7/3 میلیون

2

تراورتن

7/4 میلیون

2

گچ خاکی

15 میلیون

1

پوزولان

100 هزار

1

دولومیت

نامحدود

3

خاک رس و مارن

معادن فعال استان به تفکیک شهرستان

عنوان معدن

تعداد

نام شهرستان

گرانیت – لاشه تراورتنی – منیزیت

4

زاهدان

آهک و مارن _ پوزولان _ سنگ لاشه

3

خاش

آهک _ مرمر

2

ایرانشهر

سنگ لاشه ساختمانی

1

زابل

سنگ لاشه

2

چابهار

معادن غیرفعال استان به تفکیک ماده معدنی

(میزان ذخیره (تن

تعداد

نام ماده معدنی

374 هزار

87

کرومیت

15 میلیون

55

مس

22 هزار

6

آهن

42 هزار

5

آنتیموان

91 هزار

26

منگنز

9/15 میلیون

4

مرمریت

7/4 میلیون

2

گچ خاکی

100 هزار

1

دولومیت

نامحدود

3

خاک رس و مارن

4/27 میلیون

4

کائولن

633 هزار

3

سیلیس

36 هزار

7

تالک

3/4میلیون

1

گارنت

5/22 میلیون

1

آندالوزیت

225 هزار

1

زئولیت

5 میلیون

1

فلدسپات

نامحدود

1

نمک و اکسید منیزیم موجود در آب دریا

صنایع دستی

استان سیستان و بلوچستان همانگونه که از نامش پیداست از پیوست دو قوم سیستانی و بلوچ تشکیل گردیده است . با توجه به اصالت صنایع دستی و آمیختگی آن با فرهنگ و سنت ها ، این هنر _ صنعت در هر منطقه نشأت گرفته از سنت ها ، گویش ها و آداب و رسوم همان منطقه است . عمدتاً سوزن دوزی ، سکه دوزی ، سفال سازی ، گلیم بافی ، خورجین بافی ، جواهر سازی ، حصیر بافی ، خراطی ، قالیچه و پلاس بافی در شمار صنایع دستی موجود به حساب می آیند . اما آنچه که تا کنون تحت پوشش آموزشی و خدماتی مدیریت صنایع دستی استان قرار گرفته ، عبارتند از سوزندوزی و سکه دوزی بلوچ ، بافت قالی و قالیچه ، سفال سازی ، حصیربافی ، گلیم بافی و حفظ و احیاء صنایع دستی منسوخ شده که بطور اختصار به شرح آن پرداخته می شود .

الف) سوزندوزی

سوزندوزی نقش بستن روی پارچه با نخ ، یکی شدن نخ و پارچه با هم و تشکیل نقشی زیبا و سنتی است . سوزندوزی در نقاط مختلف استان به صورتهای گوناگون انجام می شود . در زاهدان سبک دوخت شماره دوزی یا آسان تانکه ، در زابل خامه دوزی ، در منقطه سراسری پریوار دوزی و در محدوده شهرستان ایرانشهر و نیک شهر سوزندوزی دوتاری ، موسم ، چهارتاری و 000 که با توجه به موتیوهای سنتی شکل می گیرد . اما آنچه که در این رشته از صنایع دستی که یکی از رودوزیهای منحصر بفرد کشور به حساب می آید مشترک میباشد ، آمیختگی هنردست و دقت چشم صنعتگر است ، که به همین دلیل سوزندوزی را به عنوان نور چشم زنان بلوچ می شناسند .

ب) سفال سازی

سفال سازی در خطه پهناور سیستان و بلوچستان سابقه ای تاریخی دارد ، از آثار مکشوفه شهر سوخته سیستان تا بقایای برجای مانده سفال در منطقه ایرانشهر ( قلعه بمپور و فنوج ) همه حکایت از قدمت این رشته از صنایع دستی استان دارد .

در 35 کیلومتری شهرستان مرزی سراوان روستائی بنام کلپورگان قرار دارد ، نام این روستا به همراه سفال آن زبان زد خاص و عام است ، آنها که از هنر مایه ای اندوخته اند ، خوب می دانند ، سفال سنتی کلپورگان از جمله سفالهای قدیمی و منحصر بفرد کشور به حساب می آید و سابقه ای چندین هزار ساله دارد .

ساخت آن صرفاً با دست و بدون بهره گرفتن از هر نوع ابزار کار و چرخ سفالگری است . نقش سفال از آمیزش آب با سنگ تی توک و با دست صنعتگر شکل می گیرد.

ج) قالی و قالیچه

بافت قالیچه های سنتی از دیر باز در منطقه سیستان رایج بوده که با توجه به وجود دامهای اصیل و پشم حاصل از آنها ، این هنر _ صنعت نسل به نسل حفظ گردیده . بعدها سبک جدید بافت قالی با دارهای عمودی توسط شرکت فرش و صنایع دستی به این منطقه برده شده و هم اکنون دو نوع بافت (( سنتی و جدید )) در این منطقه انجام می شود . نقشهای گلدانی ، خشتی ، مددخانی و 000 از نقشهای زیبای سنتی قالیچه زابل محسوب می گردند .

قالی زابل با توجه به نوع بافت و گره از مرغوبیت مطلوبی برخوردار و در بازارهای داخلی و حتی خارجی جایگاهی را به خود اختصاص داده است .

د) گلیم بافی

یکی دیگر از رشته های صنایع دستی استان بافت گلیم های سنتی محلی (گلیم بلوچی ) است که در حوالی شهرستان خاش و حومه شهرستان سراوان بافته می شود .

این دست بافت ها با نقوش زیبای سنتی می توانند به عنوان کالایی با ارزش مطرح گردند . در حاشیه مرزی شهرستان زابل نیز بافت گلیم های محلی به شیوه سنتی رایج می باشد .

هـ) سکه دوزی

نوع دیگر از صنایع دستی انحصاری استان سکه دوزی است که به آینه دوزی ، دکمه دوزی نیز معروف و به گویش محلی سامان هم گفته می شود ، سکه دوزی با توجه به تنوع مواد اولیه و رنگارنگی پولکها و درخشش آینه های ریز و درشت طالبان زیادی دارد ، مصرف اصلی آن تزئین اطاقها ، مرکب تازه عروسان می باشد که به علت زیبایی ، کارشناسان صنایع دستی ، نوع کار را در طرحهای متنوع ارائه و آماده عرضه نمودند ، موطن اصلی سکه وزی در منطقه بلوچستان می باشد . اکنون طرحهای کوچک و بزرگ سکه دوزی در آپارتمانها و منازل مسکونی زینت بخش اطاقهای کوچک و بزرگ است .

و) حصیر بافی

وجود نخلهای زینتی کوتاه که در بیابانهای بلوچستان بسیار به چشم می خورد و به گویش محلی عنوان (( پیش Pishz )) را دارد ، باعث بافت مصنوعات حصیری بخصوص طناب حصیری میگردد . مورد مصرف طناب حصیری عمدتاً در نوعی مبلمان خراطی شده ارزان قیمت که در فروشگاه های صنایع دستی عرضه می گردد بیشتر به چشم می خورد ، نوعی زیرانداز ، سجاده حصیری کتور ، سیواس ( کفش حصیری ) ، صافی ، و 000 از جمله طرحهای تولید شده با حصیر است که بیشتر جنبه مصرف محلی دارد .

کشـــاورزی

در استان سیستان و بلوچستان اراضی قابل کشت ( آبی ، دیم ، آیش ) حدود 400 هزار هکتار می باشد که این مقدار حدود 2 درصد مساحت آنرا تشکیل می دهد و کل زمینهای زیرکشت حدود 330 هزار هکتار می باشد که به کشت محصولات زراعی و باغی اختصاص دارند .

سطح زیرکشت محصولات سالانه (هکتار(

سال زراعی / شهرستان

جمع کل

جمع

آبی

دیمی

81- 80

131512

80409

80409

0

ایرانشهر

33990

25519

25519

0

چابهار

2/6410

1826

1826

0

خاش

27226

18789

18789

0

زابل

5/765

7243

7243

0

زاهدان

2/18177

13616

13616

0

سراوان

5/23677

7202

7202

0

سرباز

6/7775

4264

4264

0

نیکشهر

6564

1950

1950

0

وضعیت اجتماعی استان سیستان و بلوچستان
چاپ
براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385 استان سیستان وبلوچستان دارای جمعیتی بالغ بر2405742 نفر بوده که ازاین مقدار1221240نفرمردو1184502نفررازنهاتشکیل می دهندو1193198 نفر در نقاط شهری و 1212544 نفر دیگر در نقاط روستایی سکونت دارند، اکثر جمعیت این استان را مسلمانان تشکیل داده ودرسال 1375 فقط 2590 نفر از ساکنین اقلیتهای مذهبی ( زرتشتی، مسیحی و کلیمی و ..) هستند.

مردم مسلمان ساکن در این منطقه عده ای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و بقیه آنها سنی حنفی مذهب هستند. ساکنین منطقه سیستان و بخشی از جمعیت شهرستان زاهدان اهل تشیع بود و منطقه بلوچستان اکثراٌ سنی مذهبند. از دیر باز مردم این منطقه علیرغم تفاوتهای مذهبی و قومی که با یکدیگر داشته اند، با صلح و صفا و صمیمیت در کنار یکدیگر روزگار گذرانیده اند و این تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز هموارده ادامه دارد. در رژیمهای گذشته بعلت بی توجهی دولتمردان به موضوع آبادانی و عمران این منطقه و عدم وجود مدارس در مناطق روستایی و دور افتاده اکثر جمعیت بالای 40 سال این استان که در نقاط روستایی سکونت داشته اند بیسواد بوده و موفق به فراگیری سواد و تحصیل علم و دانش نگردیده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نهادهای فرهنگی و توسعه آموزش و پرورش به مناطق روستایی و عشایری درصد باسوادان در استان افزایش یافته است.

بگونه ای که بر اساس آمار نامه سال 1375 مرکز آمار ایران از کل جمعیت 6 ساله و بالاتر استان به میزان 068/402/1 نفر حدود 8258/802 نفر باسواد هستند. نسبت با سوادی بین مردان بیش از زنان می باشند از مجموع افراد با سواد 338/466 نفر را مردان و 487/336 را زنان تشکیل می دهند. حال آنکه بعلت عدم وجود مدرسه در مناطق روستایی و عشایری و بدلیل عدم اعزام آموزگاران زن به این مناطق در سالهای قبل از انقلاب اسلامی اکثر دختران و زنان استان از نعمت سواد بی بهره بودند.

از لحاظ گسترش آموزش عالی نیز وضع در سالهای قبل از انقلاب به همین گونه بوده، فقط دانشگاه سیستان و بلوچستان در مرکز استان در زمان رژیم پهلوی تاسیس شده که با ظرفیت بسیار محدود دانشجویان غیر بومی از سایر نقاط کشور در این مرکز به تحصیل اشتغال داشته اند ولی پس از پیروزی انقلاب با رویکرد مناسبی که بمنظور رفع محرومیت از این منطقه در کلان کشور برنامه ریزی شد، با تاسیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، دانشگاه پیام نور ، دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان ، ایرانشهر ، زابل و سایر شهرستانها و در سالهای اخیر دانشگاه زابل راه برای توسعه همه جانبه فرهنگی و اجتماعی استان باز شده و با تلاش و همت مسئولین محلی و مردم استان، آینده ای روشن و امیدوار کننده پیش پای نسل آینده وجود دارد که فردایی بهتر را به ارمغان خواهد آورد

وضعیت اجتماعی استان

شهرستان زاهدان

اقوام وآداب ورسوم

درمیان ساکنان شهرزاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند . زاهدان شهر چند دروازه است که بدلیل مهاجرت پذیری تاکنون فرهنگی یکدست نیافته است . دین و مذهب مهمترین عامل اتحاد و همدلی مردم زاهدان است . وجود اقوام ، ادیان و مذاهب اسلامی مختلف درشهر آنرا به الگویی نمادین برای شهرها در ایران و کشورهای دیگر تبدیل کرده است . علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان وبلوچستان خصوصا شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده و درگیری های قومی و قبیله ای و مذهبی هم همین نکته اساسی است .

ازجمله مهمترین برنامه های مذهبی که هرسال در زاهدان چشمگیراست عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیگر ائمه اطهار (ع) است که هرگروه از مردم به شیوه قومی خویش به عزاداری پرداخته وتنوع در مراسم به گویشها ، زبانها ، آداب و رسوم و …. یک امتیاز معنوی ویژه برای زاهدان به شمار می رود . این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی ، یزدی ، خراسانی ، کرمانی ، ترک و افغان می باشند.

خوراک

ازانواع خوراک های بومی می توان به شیلانچ ، شیرمال ، کهلی ، کباب تنورچه ، آبگوشت ، کشک زرد ، کشک سفید ، تجگی ، قلیفی ، کلوچه و ….. اشاره نمود.

شهرستان زابل (سیستان)

خط

کاوش باستان شناسی در شهر سوخته سیستان روشن نمود که هنگام شکوفایی این فرهنگ در 3200 ق م خط نگارگری در سیستان رواج داشته ار جمله گل نگار دوزنقه ای شکلی است که از آغاز دوران ایلامی در لایه دهم شهرسوخته پیدا شده است در دوره هخامنشی خط رایج در منطقه میخی بود خط اوستایی نیز در بعضی سکه های آن زمان دیده شده است پس از اسلام خط معلقی راابراهیم سجستانی ابداع نمود بعد از شهریاری یعقوب لیث ، زبان و کتاب رایج در سیستان پارسی دری و پهلوی بود.

فرهنگ نامه

تمدنی که اکنون درسیستان شاهدآن هستیم رهاورد مشعلی تابناک است که در طی هزاران سال سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر رسیده است و شامل فرهنگی اصیل در قسمتهای مختلف زندگی وفولکلور منطقه می باشد.

آیین ها و مراسم

درسیستان آیینها برگرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ، و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:

1-آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رودخانه هیرمنداست که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد). ( مراسم جشن گندم ) جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص سیستانی برای هرتازه واردی بسیار جذاب می باشد .

2-آیینهای مذهبی ( عیدفطر، عید غدیر، عیدقربان ومبعث پیامبر –تولد حضرت علی (ع) ومراسم آیینی نیمه شعبانکه مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته ویک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند مراسم سحرخوانی و رمضان خوانی در شب های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .

3-آیین های ملی (نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه وسایرزیارتها میروند و جشن می گیرند وشادی می کنند مراسم وآیینهای بسیار زیبایی نیر در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد.

ادبیات شفاهی

ضرب المثلها ، افسانه های کهن سیستانی ، داستانهای حماسی و اشعار محلی است که ریشه در اعتقادات و باورهای سنتی واصیل مردم دارد.

موسیقی سنتی

موسیقی برگرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار است و دارای قدمتی کهن است در موسیقی سازی ، انواع سازهای محلی از جمله قیچک ، نی ، دایره ، سرنا و ساز ودهل استفاده میگردد که توسط هنرمندان بومی در خود منطقه ساخته می شود و درکنار موسیقی آوازی و مقامی که برگرفته از احساسات و فولکلور مردم است در ردیف ها و آواها به صورت دوبیتی ها ، ( سیتکها ) رباعی ها ، لالایی ها و به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.

رقص شمشیر از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی درمنطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی با شور واشتیاق خاصی در جشنها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد.

بازیها و ورزشهای محلی

کشتی کچ گردان Kach خاستگاه دیرینه ای در سیستان دارد وبسیاری از فنون آن اکنون در کشتی آزاد که ورزش ملی ایران است اجرا می گردد.کودی Kavade از بازی های محلی و اصیل سیستانی است هم اکنون به عنوان ورزش بومی و رسمی شهرت بین الملل یافته و در بیشترمسابقات برگزار می گردد:

خسو Khoso – شنا – چوک بازی – چوب بازی و رقص شمشیر مناسکی آیینی که از قدمت و اعتبار ویژه ای در سیستان برخوردار است و دربیشتر جشنها برگزار می گردد.

معماری

یکی از جاذبه های سیستان معماری وبهره گیری مثبت از فرایند چرخه طبیعت در ساخت مساکن است که به بهترین شکل در زندگی مردم نمو دارد.

سوغات منطقه

سوغات محلی در سیستان شامل انواع نان – شیرینی جات محلی ( کلوچه محلی – تجکی – لندو _ قتلمه ) – بورک ، آچار ، کشک و میوه مثل انگور یاقوتی – خربزه و هندوانه زابلی .

انواع صنایع دستی ( قالی – پوشاک محلی – حصیر – گلیم و پارچه )

شهرستان زهک (سیستان )

مراسم و آیین ها

از جمله این آداب ، رسوم و سنن و اعتقادات می توان به مراسم خواستگاری ، ازدواج ، تدفین اموات ، مردم داری ، غزاداری و تعزیه خوانی ، آداب ماه مبارک رمضان ( سحر خوانی و رمضان خوانی ) انفاق ایتام و اکرام ، مراسم خاص بوی مردگان وزندگان زیارت حج و کربلا اشاره نمود.

آوا و موسیقی

دایره یا داره ( دف ) زنان بیشتر در مراسم شادی استفاده واز ساز ( وسیله ای که با دمیدن درآن تولید صوت دلنواز می شود) و دهل ( طبل از چوب و پوست آهو ) مردان استفاده می کرده اند. همین مراسم باصدای دهل وساز همراه با رقص شمشیر است که شکوه و جلوه ای خاص یافته تا آن حد که از گروه موسیقی دهل و ساز سیستانی به عنوان گروه پیشتاز موسیقی سنتی ایرانی در مجامع بین المللی استفاده می شود.

غذاهای محلی و بومی

در روستای این دیار بخصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود که شامل قاتق ( آبگوشت محلی ) اجیزک ( اشکنه ) اجیزک تخم مرغ ( اشکنه تخم مرغ ) تاسوی ( کاچی ) قروت ( کشک سفید) کشک زرد آرد دستمال ( یک نوع فرنی ) نانهای محلی چلبک ، قتلمه ، قیفی ، بورک ، نان تفتان و ترشی و شیرینی جات رخمی ( قره قروت ) کلوچه قندی خرمایی و شیری لندو ( خرما و گندم بریان ) تجکی ( سمنو) وستو ( آرد گندم بریان و شکر ) می شود.

ورزشهای بومی

از زمره این بازیها در این منطقه میتوان به خسوخسو و کبدی اشاره نمود. با حفظ و احیاء آن اکنون ورزشکاران این منطقه در بازیهای فوق ، خوش درخشیده اندو نام کشور را در سطح بین المللی مطرح نموده اند.

شهرستان خاش

پوشاک

لباس مردانه به صورت پیراهن با دامن بلند ، شلوار تقریبا گشاد چین دار و جلیقه با تزئینات سوزن دوزی محلی و کلاه و مندیل می باشد و لباس زنانه با تزئینات بسیار زیبای سوزن دوزی با دست می باشد که شامل سرآستین – جیب یا گپتان –دمپا وسرسینه می باشد.

کشاورزی

شهرستان خاش با دراختیار داشتن 322 هکتار باغات زردآلو ، 320 هکتار باغات انار ، 345 هکتار باغات انگور ، 1368 هکتار باغات پسته و 497 هکتار باغات خرمای آبی ، 3300 هکتار خرمای دیم رتبه دوم پس از سراوان از لحاظ سطح زیرکشت محصولات باغی در استان را دارا است .

بازیهای محلی

1- کتار : که درواقع بصورت شطرنج بین دوتا چهارنفر بازی می شود.

2-چوک : با چهارعدد چوب توسط چهاربازیکن بازی می شود.

3-کپک : گرفتن پای چپ با دست راست که با دست چپ به حریف حمله کرده که مشابه کودی زابلی است .

4- کشتی محلی : گرفتن دست به بند یا کمربند شلوار حریف

طب سنتی

برای درمان مرضهای عام و خاص منطقه از قدیم تاکنون از گیاهان دارویی که در گوشه و کنار این منطقه می روید استفاده می شده که چند نمونه از این گیاهان عبارتند از :

1- سنگ سگار: برای درد دل بچه استفاده می شود.

2- شوتک : برای بچه ها واکثر نوزادان کاربرد دارد.

3- مور: گیاهی تلخ که برای شکم درد استفاده می شود.

4- گونجک : شیره درخت بنه است که برای درمان دندان درد وزنان زائو استفاده میشود.

5- درمنه : محلولی از بوته درمنه است که برای دل درد استفاده میشود بسیار تلخ و بد بو است .

6- اوشترک : ماده ای که از گیاه تیک به دست می آید برای زخمهای عفونتی بیشتر استفاده می شود.

علاوه بر موارد فوق در این منطقه طب سوزنی یا کوبه هم رایج است که با سوزن و توسط افراد قدیمی انجام می شود.

موسیقی

1- لیکو : سازمحلی است که با سه تار و دهل و سرور که بیشتر به بیان رشادتهای افراد که دارای مضمون حماسی است نواخته می شود.

2- نازینک : با ساز ودهل همراه است .

3- هالوکه : توسط زنان در هنگام عزا سروده میشود.

شهرستان ایرانشهر

شعر وموسیقی محلی

سازهایی مثل قیچک ، رباب ، بنجو، تمبورک و دهلک وسازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است .دهل و سرنا از دیگر سازهای رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد. از استادان وهنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیرمحمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینارزهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادربخش آبسالان شاعر معاصر نام برد.

بازیهای محلی

برخی از این بازیها عبارتند از تلکی – هپت سنگ – هدکان رو – لکرشانکی – سرسره بازی و ….

پوشاک

پوشاک مردان شامل یک پیراهن بلند و شلوارگشاد و بسیار پرچین به همراه دستار یا لنگی بردور سر می باشد. پوشاک زنان بلوچ نیز تقریبا مشابه پوشاک مردان است بااین تفاوت که بخشهایی از سرآستین ، سرپاچه و قسمت پیش و جلوی پیراهن رابا قطعات پارچه با زیباترین نقش های بومی و محلی رنگارنگ سوزن دوزی شده تزئین نموده اند ، رنگ ونقش این تزئینات سوزن دوزی شده در مناطق مختلف بلوچستان اندکی با هم متفاوت می باشد.

صنایع دستی و هنرهای سنتی :

تکه دوزی ، بلوچی دوزی ، گلیم ، حصیر ، سبد ، زیورآلات سنتی ، البسه محلی ، از مشهورترین صنایع دستی و محصولات این شهرستان می باشد.

شعر وموسیقی محلی

سازهایی مثل قیچک ، رباب ، بنجو، تمبورک و دهلک وسازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است .دهل و سرنا از دیگر سازهای رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد. از استادان وهنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیرمحمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینارزهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادربخش آبسالان شاعر معاصر نام برد.

بازیهای محلی

برخی از این بازیها عبارتند از تلکی – هپت سنگ – هدکان رو – لکرشانکی – سرسره بازی و ….

شهرستان سراوان

خوراک :

1- شولو و کشک از آرد ذرت آرد گندم و ادویه مخصوص تهیه می شود.

2- تباهه خوراکی از گوشت بوده است گوسفند را به مدت یک تا دوسال پروار و ذبح می کنند . گوشت آنرا تکه تکه کرده و پس از اندود نمک ، زردچوبه و پودر انار دانه معمولا در فضای باز و یا داخل اطاق بزرگ آویخته و پس از خشک شدن در فصل زمستان از آن استفاده می کنند.

شیرینیجات : حلواشکری ، حلوابری ، حلوا چنگال ، حلوا خرمه ای ، حلوا آبی

ترشیجات : حرام ( ترشی لیمو) ، ترشی انبه

سوغات شهرستان

سوزن دوزی ، سفال کلپورگان ، خرما ، حصیربافی و سکه دوزی می باشد.

مشاهیر

دکتر رحمانی ، حمیدالله میرمرادزهی در رشته حقوق ، مولوی شهداد مسکانزهی نیز از مشاهیر علمای منطقه است که از وی بیش از 20 جلد کتاب در زمینه تالیف و ترجمه علوم ومعارف اسلامی به یادگار مانده است . مولوی عبدالعزیز ساداتی نیز از مشاهیر منطقه است که با احیای حوزه علمیه دارالعلوم زنگیان که از آن طلاب زیادی فارغ التحصیل شدند.

شهرستان سرباز

پوشاک

لباس مردان اغلب به رنگ روشن می باشد و برای جلوگیری از تابش مستقیم آفتاب عمامه ای دور سرمی پیچند و شال یا لنگی بر روی شانه می اندازند . پوشاک زنان بلوچ علاوه بر اینکه تحت تاثیر شرایط آب و هوایی منطقه است ، متاثر از فرهنگ کشورهای پاکستان و هندوستان قرار دارد . لباس زنان بلوچ به طرز شگفت آوری سوزندوزی و یا گلدوزی شده اند و روسری یا سریگ زنان نیز سوزندوزی و قلاب دوزی می شوند.

آداب و رسوم

مراسم تولد

درهنگام تولد نوزاد به مدت هفت شب با حلوای محلی شیرگی که از شیره خرما درست می شود از اطرافیان پذیرایی می کنند . در روز ششم برای نوزاد پسر دوگوسفند و برای نوزاد دختر یک گوسفند قربانی و بین اطرافیان تقسیم می کنند.

سوگواری

در مراسم سوگواری زنان پارچه سیاهی دورکمر بسته و دست ها را مشت بر روی سینه و درحالت نشسته به زانو به مدت چهل روز می زدند. تا یکسال از خانه بیرون نرفته و لباس های سیاه پوشیده ومردم را دعوت به قرآن خوانی می کنند.

بازیهای محلی

از مهمترین بازیهای رایج در منطقه میتوان کپگ ( بازی با پا ) ، وررود ( بازی روی زمین ) ، انجلاسکی ، چک تلی ، چیتی ، هفت سنگی ، 9 خانه ای ، دارگلی ( معمولا در آب صورت می گیرد) ، مجولی را مربوط به بازیهای پسرانه و 6 خانه ای ، دولکی ( بازی با سنگ های کوچک ) ، چم بندکی ( باز و بسته شدن چشم ) ، دوتک ( عروسک بازی ) ، منگلیکی ( بازی النگو) ، بازی با نخ ( تردستی ) از بازهای دخترانه نام برد که از قدمت طولانی برخوردارند.

سفالگری

یکی از منطقه های حاصلخیز و سربز بلوچستان بخش سرباز که در فاصله 60 کیلومتری راسک مرکز این شهرستان واقع است در یکی از روستاهای اطراف این بخش به نام کوه میتگ یک خانواده سفالگر زندگی می کنند. هم اکنون چهار مرد ویک زن آخرین بازمانده های گروه بزرگ سفال سازان این روستای چند صدساله است . ایشان خاک مورد مصرف خود را از روستای انزاء در نزدیکی محل زندگی شان تهیه می کنند این سفالگران ساخته های خود رابرای فروش به شهرهای چابهار ، نیکشهر و ایرانشهر می برند و تنها کسانی که این هنر را آموزش می بینند فرزندان خود آنها هستند . قابل ذکر است که سفالهای این منطقه عاری از هرگونه پوشش لعابی و مانند آن هستند.

مهمترین انواع صنایع دستی شهرستان سرباز عبارتند از :

سوزن دوزی ، سکه دوزی ، گلیم بافی ، زیورآلات سنتی ، البسه محلی ، حصیربافی و سفال.

شهرستان نیکشهر

شیرینیجات سنتی منطقه

انواع واقسام شیرینیجات :

1- حلوای قندی 2- حلوای شیره ای 3- خرما بریچ 4- چنگال 5- موش 6- ملائی

انواع نان

1- نان تینموش 2- نان تینی 3- نان القاری 4- نان ترونی 5- نان حلکاکی 6- نان دوتینگی 7- نان کمانچ نان پرانی 8- نان برنجی

غذاهای محلی

تباهگ Tobahig) ) وانباگ

آوازها و ذکرها درآئین مالد ( پیرپتر)

یک دسته از مشهورترین این آوازها لیکو ، زهیروک ، کردی ، موتک ، شعر ، شعرهای حماسی مانند میرقنبر ، چاکر و گوهرام و …. وشعرهای تاریخی مانند دادشاه بلوچ وجیندخان ، اشعار عاشقانه مانند عزت ومیرک وآوازهای گواتی وآوازهای مالد ( آیین مربوط به شفا ) هستند . آوازهای گواتی و مالد آوازهایی هستند که در طول اجرای مراسم آئینی گواتی و مالد (پیرپتر ) خواند می شوند.

دسته دیگر آوازهای عروسی ، زامان وتولد است نازینک ، لارو ، هالو ، شپتاکی ، سپت ، لولی و ….

صنایع دستی

حصیربافی در هلونچگان

روستای هلونچگان از توابع بخش قصرقند مرکز تولیدحصیرمی باشد که برای فروش به شهر قصرقند آورده می شود. مواد اولیه آن از درخت نخل تامین می شود. انواع زیرانداز ، سایه انداز ، کیف و … با این روش ساخته می شود.

سفال سازی در هلونچگان

روستای هلونچگان از توابع بخش قصرقند مرکز تولید سفال می باشد. خاک آن از کوههای شادیگر تامین می شود . این سفال در خانه ها توسط زنان تولید می شود . ظروف آشپزخانه ، کوزه های آب وگول های چاه در این محل تولید می شود.

شهرستان کنارک

فرهنگ عامه

ساکنان کنارک بلوچ واز نژاد آریایی هستند. زبان اغلب مردم ، بلوچی و به گویش مکرانی سخن می گویند.

پوشاک

لباس زنان و دختران

درچندتکه برجسته شامل بالاتنه ( زی یا زیگ یا جیگ ) ، قسمت روی شکم تا انتهای دامن ( گفتان ، گوپتان یا جیب ) ، سرآستین ( آستونک ) ، سرپاچه شلوار( شلوار دپ ) است و نیز برسر خود تکه یا سریک که کمی بزرگتر از چارقد است می بندند.

لباس مردان

تشکیل شده از پیراهن بلندی که تاسرزانو و گاهی پایین تربوده و به طورمتوسط شامل پنج و نیم مترپارچه است که آن را جامگ می نامند. شلوار تشکیل شده از سه متر و نیم تا چهارمتر پارچه و به جای کمربند، نخی به نام هنجگ یا سرن بند استفاده می شود . بعضی از مردان شال بر سر میپیجند که آن را لنگته یا مندیل یا پاک می نامند.

خوراک

1- بتوماش : نوعی غذای محلی که از ترکیب برنج و ماش می باشد . برای تهیه ابتدا ماش را سرخ کرده و با آسیای دستی آسیاب کرده و ماش ، برنج و آب را مخلوط نموده و دوری می گذارند.

2- شودوده : نوعی غذای محلی است که از سرخ کردن خرما با روغن که گاهی به آن کنجد و بادام نیز اضافه می شود تهیه می گردد.

3- ماشینگ : نوعی سوپ ماش که با نان خورد می شود.

4- کیش : مغز درخت خرمای جوان که شیرین و سفیدرنگ است .

5- دلگ : برنج کوبیده شده که با آب به صورت شل تهیه می شود.

6- ناروش : خورشت که اغلب با خورشت ماهی (کوگئرت ) و خورشت مرغ مصرف می شود.

7- بریانی : ماننداستامبولی است طبخ آن را با مرغ و ماهی به همراه ادویه فراوان و تند مصرف می باشد.

8- انباغ : مرغ را ریش ریش کرده وبه همراه شنبلیله کاملا سرخ می کنند.

9- شیلانج : کشک را درهاون می کوبند و باآب و کمی روغن داغ می کنند.

10-تباهگ : گوسفند را درزمستان پس از ذبح و درآوردن پوست د رهوای آزاد به ریسمانی می آویزند تا خشک شود و به آن کمی آب انار و نمک می زنند این گوسفند خشک شده را در طول زمستان تکه تکه کرده و می خورند گاه نیز همراه آن برنج مصرف می کنند.

انواع نان ها

1- خمیر : مانند نان تافتون است .

2- تی موش : نان نازکی است نازکتر از لواش آن را فطیر هم می گویند چون با خمیر بی مایه درست می شود.

3- نان روغنی تنوری : حلکاری

4- نان ذرت:سرهو = ذرت قرمز

5- نان کماچ یا ریگی ( خوری ، هوری )

6- نان روغنی روتابه

شهرستان چابهار

مردم شناسی و فرهنگ عامه

الف) اعیاد و جشن ها

عیدقربان وعید فطر را به ویژه بسیار باشکوه برگزار میکنند و به مدت 3 روز به دید و بازدید هم رفته و درجشن و سرور به سرمی برند.

ب )پوشاک

مردان بلوج لباسی ساده و بلند به همراه دستاری که عموما سفید است برتن دارند. پوشاک زنان ودختران از زیبایی خاصی برخوردار است در دوخت و تزئین لباسهای زنانه از هنر منحصر به فرد سوزن دوزی و پریوار دوزی بلوچ استفاده می شود. آنچه زیبایی البسه زنان بلوچ را کامل می کند زیورآلاتی از طلا و جواهراست که ساخت آنها نیز یکی از هنرهای سنتی و اصیل منطقه است .

ج ) غذاها ونان های محلی

غذاها: بتوماش ، شودوده ، بتوهواری ، ماشینگ ، پاکگین ماهیک ، کورک ، گلوهک ، ناروش ، کیش ، دلک .

در گویش محلی به نان نگن گفته می شود و شامل انواع ذیل است :

1- تینی : نان هایی که روی صفحه فلزی ( تابه آهنی ) پخته می شوند و عبارتند از :

تین موش ، تینی روغنی ، دک ، سی سرک ، ست پوری ، رتی

2- گجری سنت یا نان تنوری : حمیری ، جویه نان ، تاپگی

3- نان مخصوص عشایر: پناریک ، پورانی

4- نان ذرت : شلو ، رحتو ، شلو ، تیموش ، بکد

آلات موسیقی

1- سرور یاقیچک

2- رباب :از سازهای مضرابی است

3-تمبورک یا سه تار

4- سورنا : در مراسم عروسی همراهی دهل می باشد

5- دهل بزرگ

6- تمبوک : دهل کوچکتری می باشد که کنار دهل بزرگ سورنا را همراهی می کند

7- دهلک : دهل دوطرفه کوچک و بلندی است .

8- دهل بزرگ لیوا : دهل رحمانی بزرگ و حجیمی است که تنها در مراسم رقص لیوا از آن استفاده می شود.

9- دهل مگرمان : طبل بلند یک طرفه است در قدیم برای خبررسانی استفاده می شده است

10 – نل : قلم –نی

11- سما یا دف

12- بینجو

صنایع دستی

سوزن دوزی ، سکه دوزی ( سامان ) ، حصیربافی ، ساخت ابزار و آلات موسیقی ، صنایع دستی دریایی .

وضعیت اجتماعی استان
براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385 استان سیستان وبلوچستان دارای جمعیتی بالغ بر2405742 نفر بوده که ازاین مقدار1221240نفرمردو1184502نفررازنهاتشکیل می دهندو1193198 نفر در نقاط شهری و 1212544 نفر دیگر در نقاط روستایی سکونت دارند، اکثر جمعیت این استان را مسلمانان تشکیل داده ودرسال 1375 فقط 2590 نفر از ساکنین اقلیتهای مذهبی ( زرتشتی، مسیحی و کلیمی و ..) هستند.

مردم مسلمان ساکن در این منطقه عده ای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و بقیه آنها سنی حنفی مذهب هستند. ساکنین منطقه سیستان و بخشی از جمعیت شهرستان زاهدان اهل تشیع بود و منطقه بلوچستان اکثراٌ سنی مذهبند. از دیر باز مردم این منطقه علیرغم تفاوتهای مذهبی و قومی که با یکدیگر داشته اند، با صلح و صفا و صمیمیت در کنار یکدیگر روزگار گذرانیده اند و این تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز هموارده ادامه دارد. در رژیمهای گذشته بعلت بی توجهی دولتمردان به موضوع آبادانی و عمران این منطقه و عدم وجود مدارس در مناطق روستایی و دور افتاده اکثر جمعیت بالای 40 سال این استان که در نقاط روستایی سکونت داشته اند بیسواد بوده و موفق به فراگیری سواد و تحصیل علم و دانش نگردیده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نهادهای فرهنگی و توسعه آموزش و پرورش به مناطق روستایی و عشایری درصد باسوادان در استان افزایش یافته است.

بگونه ای که بر اساس آمار نامه سال 1375 مرکز آمار ایران از کل جمعیت 6 ساله و بالاتر استان به میزان 068/402/1 نفر حدود 8258/802 نفر باسواد هستند. نسبت با سوادی بین مردان بیش از زنان می باشند از مجموع افراد با سواد 338/466 نفر را مردان و 487/336 را زنان تشکیل می دهند. حال آنکه بعلت عدم وجود مدرسه در مناطق روستایی و عشایری و بدلیل عدم اعزام آموزگاران زن به این مناطق در سالهای قبل از انقلاب اسلامی اکثر دختران و زنان استان از نعمت سواد بی بهره بودند.

از لحاظ گسترش آموزش عالی نیز وضع در سالهای قبل از انقلاب به همین گونه بوده، فقط دانشگاه سیستان و بلوچستان در مرکز استان در زمان رژیم پهلوی تاسیس شده که با ظرفیت بسیار محدود دانشجویان غیر بومی از سایر نقاط کشور در این مرکز به تحصیل اشتغال داشته اند ولی پس از پیروزی انقلاب با رویکرد مناسبی که بمنظور رفع محرومیت از این منطقه در کلان کشور برنامه ریزی شد، با تاسیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، دانشگاه پیام نور ، دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان ، ایرانشهر ، زابل و سایر شهرستانها و در سالهای اخیر دانشگاه زابل راه برای توسعه همه جانبه فرهنگی و اجتماعی استان باز شده و با تلاش و همت مسئولین محلی و مردم استان، آینده ای روشن و امیدوار کننده پیش پای نسل آینده وجود دارد که فردایی بهتر را به ارمغان خواهد آورد.

وضعیت اجتماعی استان

شهرستان زاهدان

اقوام وآداب ورسوم

درمیان ساکنان شهرزاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند . زاهدان شهر چند دروازه است که بدلیل مهاجرت پذیری تاکنون فرهنگی یکدست نیافته است . دین و مذهب مهمترین عامل اتحاد و همدلی مردم زاهدان است . وجود اقوام ، ادیان و مذاهب اسلامی مختلف درشهر آنرا به الگویی نمادین برای شهرها در ایران و کشورهای دیگر تبدیل کرده است . علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان وبلوچستان خصوصا شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده و درگیری های قومی و قبیله ای و مذهبی هم همین نکته اساسی است .

ازجمله مهمترین برنامه های مذهبی که هرسال در زاهدان چشمگیراست عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیگر ائمه اطهار (ع) است که هرگروه از مردم به شیوه قومی خویش به عزاداری پرداخته وتنوع در مراسم به گویشها ، زبانها ، آداب و رسوم و …. یک امتیاز معنوی ویژه برای زاهدان به شمار می رود . این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی ، یزدی ، خراسانی ، کرمانی ، ترک و افغان می باشند.

خوراک

ازانواع خوراک های بومی می توان به شیلانچ ، شیرمال ، کهلی ، کباب تنورچه ، آبگوشت ، کشک زرد ، کشک سفید ، تجگی ، قلیفی ، کلوچه و ….. اشاره نمود.

شهرستان زابل (سیستان)

خط

کاوش باستان شناسی در شهر سوخته سیستان روشن نمود که هنگام شکوفایی این فرهنگ در 3200 ق م خط نگارگری در سیستان رواج داشته ار جمله گل نگار دوزنقه ای شکلی است که از آغاز دوران ایلامی در لایه دهم شهرسوخته پیدا شده است در دوره هخامنشی خط رایج در منطقه میخی بود خط اوستایی نیز در بعضی سکه های آن زمان دیده شده است پس از اسلام خط معلقی راابراهیم سجستانی ابداع نمود بعد از شهریاری یعقوب لیث ، زبان و کتاب رایج در سیستان پارسی دری و پهلوی بود.

فرهنگ نامه

تمدنی که اکنون درسیستان شاهدآن هستیم رهاورد مشعلی تابناک است که در طی هزاران سال سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر رسیده است و شامل فرهنگی اصیل در قسمتهای مختلف زندگی وفولکلور منطقه می باشد.

آیین ها و مراسم

درسیستان آیینها برگرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ، و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:

1-آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رودخانه هیرمنداست که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد). ( مراسم جشن گندم ) جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص سیستانی برای هرتازه واردی بسیار جذاب می باشد .

2-آیینهای مذهبی ( عیدفطر، عید غدیر، عیدقربان ومبعث پیامبر –تولد حضرت علی (ع) ومراسم آیینی نیمه شعبانکه مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته ویک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند مراسم سحرخوانی و رمضان خوانی در شب های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .

3-آیین های ملی (نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه وسایرزیارتها میروند و جشن می گیرند وشادی می کنند مراسم وآیینهای بسیار زیبایی نیر در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد.

ادبیات شفاهی

ضرب المثلها ، افسانه های کهن سیستانی ، داستانهای حماسی و اشعار محلی است که ریشه در اعتقادات و باورهای سنتی واصیل مردم دارد.

موسیقی سنتی

موسیقی برگرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار است و دارای قدمتی کهن است در موسیقی سازی ، انواع سازهای محلی از جمله قیچک ، نی ، دایره ، سرنا و ساز ودهل استفاده میگردد که توسط هنرمندان بومی در خود منطقه ساخته می شود و درکنار موسیقی آوازی و مقامی که برگرفته از احساسات و فولکلور مردم است در ردیف ها و آواها به صورت دوبیتی ها ، ( سیتکها ) رباعی ها ، لالایی ها و به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.

رقص شمشیر از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی درمنطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی با شور واشتیاق خاصی در جشنها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد.

بازیها و ورزشهای محلی

کشتی کچ گردان Kach خاستگاه دیرینه ای در سیستان دارد وبسیاری از فنون آن اکنون در کشتی آزاد که ورزش ملی ایران است اجرا می گردد.کودی Kavade از بازی های محلی و اصیل سیستانی است هم اکنون به عنوان ورزش بومی و رسمی شهرت بین الملل یافته و در بیشترمسابقات برگزار می گردد:

خسو Khoso – شنا – چوک بازی – چوب بازی و رقص شمشیر مناسکی آیینی که از قدمت و اعتبار ویژه ای در سیستان برخوردار است و دربیشتر جشنها برگزار می گردد.

معماری

یکی از جاذبه های سیستان معماری وبهره گیری مثبت از فرایند چرخه طبیعت در ساخت مساکن است که به بهترین شکل در زندگی مردم نمو دارد.

سوغات منطقه

سوغات محلی در سیستان شامل انواع نان – شیرینی جات محلی ( کلوچه محلی – تجکی – لندو _ قتلمه ) – بورک ، آچار ، کشک و میوه مثل انگور یاقوتی – خربزه و هندوانه زابلی .

انواع صنایع دستی ( قالی – پوشاک محلی – حصیر – گلیم و پارچه )

شهرستان زهک (سیستان )

مراسم و آیین ها

از جمله این آداب ، رسوم و سنن و اعتقادات می توان به مراسم خواستگاری ، ازدواج ، تدفین اموات ، مردم داری ، غزاداری و تعزیه خوانی ، آداب ماه مبارک رمضان ( سحر خوانی و رمضان خوانی ) انفاق ایتام و اکرام ، مراسم خاص بوی مردگان وزندگان زیارت حج و کربلا اشاره نمود.

آوا و موسیقی

دایره یا داره ( دف ) زنان بیشتر در مراسم شادی استفاده واز ساز ( وسیله ای که با دمیدن درآن تولید صوت دلنواز می شود) و دهل ( طبل از چوب و پوست آهو ) مردان استفاده می کرده اند. همین مراسم باصدای دهل وساز همراه با رقص شمشیر است که شکوه و جلوه ای خاص یافته تا آن حد که از گروه موسیقی دهل و ساز سیستانی به عنوان گروه پیشتاز موسیقی سنتی ایرانی در مجامع بین المللی استفاده می شود.

غذاهای محلی و بومی

در روستای این دیار بخصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود که شامل قاتق ( آبگوشت محلی ) اجیزک ( اشکنه ) اجیزک تخم مرغ ( اشکنه تخم مرغ ) تاسوی ( کاچی ) قروت ( کشک سفید) کشک زرد آرد دستمال ( یک نوع فرنی ) نانهای محلی چلبک ، قتلمه ، قیفی ، بورک ، نان تفتان و ترشی و شیرینی جات رخمی ( قره قروت ) کلوچه قندی خرمایی و شیری لندو ( خرما و گندم بریان ) تجکی ( سمنو) وستو ( آرد گندم بریان و شکر ) می شود.

ورزشهای بومی

از زمره این بازیها در این منطقه میتوان به خسوخسو و کبدی اشاره نمود. با حفظ و احیاء آن اکنون ورزشکاران این منطقه در بازیهای فوق ، خوش درخشیده اندو نام کشور را در سطح بین المللی مطرح نموده اند.

شهرستان خاش

پوشاک

لباس مردانه به صورت پیراهن با دامن بلند ، شلوار تقریبا گشاد چین دار و جلیقه با تزئینات سوزن دوزی محلی و کلاه و مندیل می باشد و لباس زنانه با تزئینات بسیار زیبای سوزن دوزی با دست می باشد که شامل سرآستین – جیب یا گپتان –دمپا وسرسینه می باشد.

کشاورزی

شهرستان خاش با دراختیار داشتن 322 هکتار باغات زردآلو ، 320 هکتار باغات انار ، 345 هکتار باغات انگور ، 1368 هکتار باغات پسته و 497 هکتار باغات خرمای آبی ، 3300 هکتار خرمای دیم رتبه دوم پس از سراوان از لحاظ سطح زیرکشت محصولات باغی در استان را دارا است .

بازیهای محلی

1- کتار : که درواقع بصورت شطرنج بین دوتا چهارنفر بازی می شود.

2-چوک : با چهارعدد چوب توسط چهاربازیکن بازی می شود.

3-کپک : گرفتن پای چپ با دست راست که با دست چپ به حریف حمله کرده که مشابه کودی زابلی است .

4- کشتی محلی : گرفتن دست به بند یا کمربند شلوار حریف

طب سنتی

برای درمان مرضهای عام و خاص منطقه از قدیم تاکنون از گیاهان دارویی که در گوشه و کنار این منطقه می روید استفاده می شده که چند نمونه از این گیاهان عبارتند از :

1- سنگ سگار: برای درد دل بچه استفاده می شود.

2- شوتک : برای بچه ها واکثر نوزادان کاربرد دارد.

3- مور: گیاهی تلخ که برای شکم درد استفاده می شود.

4- گونجک : شیره درخت بنه است که برای درمان دندان درد وزنان زائو استفاده میشود.

5- درمنه : محلولی از بوته درمنه است که برای دل درد استفاده میشود بسیار تلخ و بد بو است .

6- اوشترک : ماده ای که از گیاه تیک به دست می آید برای زخمهای عفونتی بیشتر استفاده می شود.

علاوه بر موارد فوق در این منطقه طب سوزنی یا کوبه هم رایج است که با سوزن و توسط افراد قدیمی انجام می شود.

وضعیت اقتصادی استان سیستان و بلوچستان
چاپ

صنعت

صنعت این استان از جمله بخشهایی است که در صورت آماده شدن شرایط زیربنائی ، تجهیز نیروی انسانی و تحولات اقتصادی و اجتماعی ، امکان رشد آن می باشد . ایجاد پیوند این بخش و سایر بخشها موجب پیشرفت صنایع دریایی و شیلاتی استان شده است . استراتژی توسعه زیربنایی بخش صنعت موجب ایجاد 11 شهرک صنعتی با 37 هزار و 507 هکتار در منطقه شده است . موقعیت خاص این استان به لحاظ همجواری با کشورهای افغانستان و پاکستان با وجود منطقه آزاد تجاری ، صنعتی چابهار از جمله مؤلفه های مهم استان برای ایجاد واحدهای صنعتی و معدنی است.

به طور کلی این استان از استعدادهای صنعتی و معدنی بالقوه ای برخوردار است که باید با اتخاذ تدابیر لازم و برنامه ریزی صحیح این قابلیتهابالفعل درآیند وبا اعطاء تسهیلات لازم به متقاضیان احداث واحدهای صنعتی و معدنی ، زمینه توسعه این واحدها را در استان فراهم آورد که ضرورت دارد مسئولین توجه بیشتری به بهره گیری از توانمندیهای صنعتی و معدنی این استان نمایند و زمینه سرمایه گذاری بخش خصوصی را افزایش دهند.

بررسی وضعیت استان تا پایان آذر ماه 1382 نشان می دهد که 578 فقره پروانه بهره برداری صنعتی با سرمایه گذاری 707میلیارد ریال و اشتغال 12227 نفر در صنایع مختلف موجود می باشد همچنین تعداد مجوزهای تأسیس 1293 فقره با پیش بینی سرمایه گذاری 6497124 میلیون ریال و اشتغال 32997 نفر با اکثریت صنایع غذایی ، کانی غیرفلزی و سایر صنایع موجود می باشد . تعداد طرحهای با پیشرفت فیزیکی بین 40 تا 98 درصد 76 واحد با پیش بینی اشتغال 1521 نفر می باشد طی سالهای 81 و80 از محل تسهیلات وجوه اداره شده جمعاً تعداد 77 طرح به مبلغ 171632 میلیون ریال تسهیلات بانکی و اشتغال 1256 نفر به تصویب کمیته برنامه ریزی استان رسیده است.

معدن

استان سیستان و بلوچستان با قرار داشتن بر روی کمربند فلزی و معدنی جهان که از یوگسلاوی تا پاکستان ادامه دارد دارای ذخایر غنی از فلزات و کانسارهای معدنی از قبیل کرومیت ، مس ، منگنز ، سرب و روی ، قلع ، تنگستن و همچنین عناصر و کانسارهای غیرفلزی نظیر تالک ، منیزیت ، گل سفید و سنگهای ساختمانی و تزئینی بویژه گرانیت می باشد .

وجود 430 هزار تن گارنت با عیار چهل درصد ، 10 میلیون تن آندالوزیت ، 5 میلیون تن فلدسپات و 130 هزار تن سیلیس با عیار 8/99 درصد و بیش از 43 هزار تن آنتیموان از دیگر مزایای معدنی این استان است .

مطالعات مشاورین و شرکتهای خارجی در زمینه اکتشاف معدن بیانگر وجود 417 یافته معدنی و کانسار است که شامل 42 نوع مختلف مواد معدنی می باشد . در حال حاضر از 103 فقره درخواست صدور پروانه اکتشاف واصله ، تعداد 84 فقره گواهینامه کشف با ذخیره تقریبی 798 میلیارد تن صادر شده و 34 معدن فعال با استخراج سالانه حدود 1/2میلیون تن موجود می باشند در جهت جذب سرمایه گذاری خارجی در بخش معدن از اواخر برنامه قراردادی با شرکت کانادایی زرکن در محدوده 30هزار کیلومتر مربع منعقد گردیده که تا کنون 15 منطقه 40 کیلومتر مربعی را به صورت قطعی شناسایی و 10 فقره پروانه اکتشاف معدنی نیز در این محدوده ها صادر و 5 فقره نیز در دست بررسی و اقدام است . اخیراً نیز در راستای مصوبه ویژه هیأت محترم وزیران اکتشافات طلا و مس در محدوده ای به وسعت 5 هزار کیلومتر مربع به کارشناسان چینی واگذار شده است.
قابلیت صنعتی شامل تولیداتی می شود که محصول تمام شده محسوب نشده و وضعیت نیمه تمام دارند و نیاز به فرآیند یا فرآیندهای دیگری جهت تکمیل آنها می باشد این قبیل صنایع می تواند در شکل دهی ساختار صنعتی هر منطقه مؤثر باشد . قابلیتهای صنعتی فوق الذکر شامل صنایع شیمیایی وسلولزی ، غذایی دارویی و بهداشتی ، فلزی ، غیرفلزی ، نساجی و پوشاک می باشند .

قابلیتهای صنعتی استان در جدول زیر آمده است :
قابلیتهای صنعتی ( محصولات نیمه تمام صنعتی (

شهرستان

غیر فلزی

فلزی

غذایی ، داروئی و بهداشتی

نساجی و پوشاک

زابل

شن و ماسه 5/22 هزار تن

ـ

آرد گندم 46 هزار تن

پارچه والیاف مصنوعی1/2میلیون مترمربع
نخ نیمه فاستونی 1500 تن
چرم وسالامبور 510 تن

زاهدان

شن و ماسه 5 میلیون تن

پروفیل آلومینیومی950تن پروفیل فولادی5/19هزار تن

آرد گندم 563 هزارتن شیرپاستوریزه420 تن

پارچه مخمل460هزارمتر مربع
کنجدفرآوری شده 3100 تن

خاش

سیمان پوزولان 657 هزار تن کلینکرسیمان 600 هزار تن

ـ

ـ

ـ

سراوان

ـ

ـ

ـ

چرم دباغی شده 510 تن

نیکشهر

شن و ماسه 844 هزار تن

ـ

ـ

ـ

چابهار

شن و ماسه 165 هزار تن

ـ

ـ

ـ

ایرانشهر

شن و ماسه 43 هزار تن

ـ

آرد گندم 80 هزار تن

پارچه کشباف تخت و گرد 65 تن
پارچه های سیستم پنبه ای و مصنوعی 8/28 میلیون مترمربع
نخ پنبه ای پلی استر 5000 تن

سرباز

ـ

ـ

ـ

ـ

جمع استان

شن و ماسه 67 میلیون تن

آرد گندم 690 هزار تن
شیرپاستوریزه 420 تن

قابلیتهای معدنی

قابلیتهای معدنی شامل اندیسهای معدنی و ذخایر شناخته شده در استان می باشد . اندیسهای معدنی شناخته شده شامل ذخایری هستند که بر اساس مطالعات اکتشافی انجام شده توسط بخش خصوصی و یا دولتی مورد اکتشاف قرار گرفته و منجر به شناسایی کانسار با ذخیره مشخص گردیده اند . که بر حسب گروههای فلزی ، غیرفلزی و مصالح ساختمانی در جدول زیر آورده شده است .

ذخایر معدنی شناخته شده

فلزی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

374 هزار

87

کرومیت

15 میلیون

55

مس

22 هزار

6

آهن

42 هزار

5

آنتیموان

91 هزار

26

منگنز

غیر فلزی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

805 هزار

5

منیزیت

نا محدود

1

نمک و اکسید منیزیم موجود درآب دریا

4/27 میلیون

4

کائولن

633 هزار

3

سیلیس

36 هزار

7

تالک

3/4میلیون

1

گارنت

5/22 میلیون

1

آندالوزیت

225 هزار

1

زئولیت

5 میلیون

1

فلدسپات

مصالح ساختمانی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

9/37 میلیون

37

گرانیت

7/2 میلیارد

6

آهک

276 هزار

5

مرمر

9/15 میلیون

4

مرمریت

7/3 میلیون

2

تراورتن

7/4 میلیون

2

گچ خاکی

15 میلیون

1

پوزولان

100 هزار

1

دولومیت

نامحدود

3

خاک رس و مارن

معادن فعال استان به تفکیک شهرستان

عنوان معدن

تعداد

نام شهرستان

گرانیت – لاشه تراورتنی – منیزیت

4

زاهدان

آهک و مارن _ پوزولان _ سنگ لاشه

3

خاش

آهک _ مرمر

2

ایرانشهر

سنگ لاشه ساختمانی

1

زابل

سنگ لاشه

2

چابهار

معادن غیرفعال استان به تفکیک ماده معدنی

(میزان ذخیره (تن

تعداد

نام ماده معدنی

374 هزار

87

کرومیت

15 میلیون

55

مس

22 هزار

6

آهن

42 هزار

5

آنتیموان

91 هزار

26

منگنز

9/15 میلیون

4

مرمریت

7/4 میلیون

2

گچ خاکی

100 هزار

1

دولومیت

نامحدود

3

خاک رس و مارن

4/27 میلیون

4

کائولن

633 هزار

3

سیلیس

36 هزار

7

تالک

3/4میلیون

1

گارنت

5/22 میلیون

1

آندالوزیت

225 هزار

1

زئولیت

5 میلیون

1

فلدسپات

نامحدود

1

نمک و اکسید منیزیم موجود در آب دریا

صنایع دستی

استان سیستان و بلوچستان همانگونه که از نامش پیداست از پیوست دو قوم سیستانی و بلوچ تشکیل گردیده است . با توجه به اصالت صنایع دستی و آمیختگی آن با فرهنگ و سنت ها ، این هنر _ صنعت در هر منطقه نشأت گرفته از سنت ها ، گویش ها و آداب و رسوم همان منطقه است . عمدتاً سوزن دوزی ، سکه دوزی ، سفال سازی ، گلیم بافی ، خورجین بافی ، جواهر سازی ، حصیر بافی ، خراطی ، قالیچه و پلاس بافی در شمار صنایع دستی موجود به حساب می آیند . اما آنچه که تا کنون تحت پوشش آموزشی و خدماتی مدیریت صنایع دستی استان قرار گرفته ، عبارتند از سوزندوزی و سکه دوزی بلوچ ، بافت قالی و قالیچه ، سفال سازی ، حصیربافی ، گلیم بافی و حفظ و احیاء صنایع دستی منسوخ شده که بطور اختصار به شرح آن پرداخته می شود .

الف) سوزندوزی

سوزندوزی نقش بستن روی پارچه با نخ ، یکی شدن نخ و پارچه با هم و تشکیل نقشی زیبا و سنتی است . سوزندوزی در نقاط مختلف استان به صورتهای گوناگون انجام می شود . در زاهدان سبک دوخت شماره دوزی یا آسان تانکه ، در زابل خامه دوزی ، در منقطه سراسری پریوار دوزی و در محدوده شهرستان ایرانشهر و نیک شهر سوزندوزی دوتاری ، موسم ، چهارتاری و 000 که با توجه به موتیوهای سنتی شکل می گیرد . اما آنچه که در این رشته از صنایع دستی که یکی از رودوزیهای منحصر بفرد کشور به حساب می آید مشترک میباشد ، آمیختگی هنردست و دقت چشم صنعتگر است ، که به همین دلیل سوزندوزی را به عنوان نور چشم زنان بلوچ می شناسند .

ب) سفال سازی

سفال سازی در خطه پهناور سیستان و بلوچستان سابقه ای تاریخی دارد ، از آثار مکشوفه شهر سوخته سیستان تا بقایای برجای مانده سفال در منطقه ایرانشهر ( قلعه بمپور و فنوج ) همه حکایت از قدمت این رشته از صنایع دستی استان دارد .

در 35 کیلومتری شهرستان مرزی سراوان روستائی بنام کلپورگان قرار دارد ، نام این روستا به همراه سفال آن زبان زد خاص و عام است ، آنها که از هنر مایه ای اندوخته اند ، خوب می دانند ، سفال سنتی کلپورگان از جمله سفالهای قدیمی و منحصر بفرد کشور به حساب می آید و سابقه ای چندین هزار ساله دارد .

ساخت آن صرفاً با دست و بدون بهره گرفتن از هر نوع ابزار کار و چرخ سفالگری است . نقش سفال از آمیزش آب با سنگ تی توک و با دست صنعتگر شکل می گیرد.

ج) قالی و قالیچه

بافت قالیچه های سنتی از دیر باز در منطقه سیستان رایج بوده که با توجه به وجود دامهای اصیل و پشم حاصل از آنها ، این هنر _ صنعت نسل به نسل حفظ گردیده . بعدها سبک جدید بافت قالی با دارهای عمودی توسط شرکت فرش و صنایع دستی به این منطقه برده شده و هم اکنون دو نوع بافت (( سنتی و جدید )) در این منطقه انجام می شود . نقشهای گلدانی ، خشتی ، مددخانی و 000 از نقشهای زیبای سنتی قالیچه زابل محسوب می گردند .

قالی زابل با توجه به نوع بافت و گره از مرغوبیت مطلوبی برخوردار و در بازارهای داخلی و حتی خارجی جایگاهی را به خود اختصاص داده است .

د) گلیم بافی

یکی دیگر از رشته های صنایع دستی استان بافت گلیم های سنتی محلی (گلیم بلوچی ) است که در حوالی شهرستان خاش و حومه شهرستان سراوان بافته می شود .

این دست بافت ها با نقوش زیبای سنتی می توانند به عنوان کالایی با ارزش مطرح گردند . در حاشیه مرزی شهرستان زابل نیز بافت گلیم های محلی به شیوه سنتی رایج می باشد .

هـ) سکه دوزی

نوع دیگر از صنایع دستی انحصاری استان سکه دوزی است که به آینه دوزی ، دکمه دوزی نیز معروف و به گویش محلی سامان هم گفته می شود ، سکه دوزی با توجه به تنوع مواد اولیه و رنگارنگی پولکها و درخشش آینه های ریز و درشت طالبان زیادی دارد ، مصرف اصلی آن تزئین اطاقها ، مرکب تازه عروسان می باشد که به علت زیبایی ، کارشناسان صنایع دستی ، نوع کار را در طرحهای متنوع ارائه و آماده عرضه نمودند ، موطن اصلی سکه وزی در منطقه بلوچستان می باشد . اکنون طرحهای کوچک و بزرگ سکه دوزی در آپارتمانها و منازل مسکونی زینت بخش اطاقهای کوچک و بزرگ است .

و) حصیر بافی

وجود نخلهای زینتی کوتاه که در بیابانهای بلوچستان بسیار به چشم می خورد و به گویش محلی عنوان (( پیش Pishz )) را دارد ، باعث بافت مصنوعات حصیری بخصوص طناب حصیری میگردد . مورد مصرف طناب حصیری عمدتاً در نوعی مبلمان خراطی شده ارزان قیمت که در فروشگاه های صنایع دستی عرضه می گردد بیشتر به چشم می خورد ، نوعی زیرانداز ، سجاده حصیری کتور ، سیواس ( کفش حصیری ) ، صافی ، و 000 از جمله طرحهای تولید شده با حصیر است که بیشتر جنبه مصرف محلی دارد .

کشـــاورزی

در استان سیستان و بلوچستان اراضی قابل کشت ( آبی ، دیم ، آیش ) حدود 400 هزار هکتار می باشد که این مقدار حدود 2 درصد مساحت آنرا تشکیل می دهد و کل زمینهای زیرکشت حدود 330 هزار هکتار می باشد که به کشت محصولات زراعی و باغی اختصاص دارند .

سطح زیرکشت محصولات سالانه (هکتار(

سال زراعی / شهرستان

جمع کل

جمع

آبی

دیمی

81- 80

131512

80409

80409

0

ایرانشهر

33990

25519

25519

0

چابهار

2/6410

1826

1826

0

خاش

27226

18789

18789

0

زابل

5/765

7243

7243

0

زاهدان

2/18177

13616

13616

0

سراوان

5/23677

7202

7202

0

سرباز

6/7775

4264

4264

0

نیکشهر

6564

1950

1950

0

وضعیت اجتماعی استان سیستان و بلوچستان
چاپ
براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385 استان سیستان وبلوچستان دارای جمعیتی بالغ بر2405742 نفر بوده که ازاین مقدار1221240نفرمردو1184502نفررازنهاتشکیل می دهندو1193198 نفر در نقاط شهری و 1212544 نفر دیگر در نقاط روستایی سکونت دارند، اکثر جمعیت این استان را مسلمانان تشکیل داده ودرسال 1375 فقط 2590 نفر از ساکنین اقلیتهای مذهبی ( زرتشتی، مسیحی و کلیمی و ..) هستند.

مردم مسلمان ساکن در این منطقه عده ای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و بقیه آنها سنی حنفی مذهب هستند. ساکنین منطقه سیستان و بخشی از جمعیت شهرستان زاهدان اهل تشیع بود و منطقه بلوچستان اکثراٌ سنی مذهبند. از دیر باز مردم این منطقه علیرغم تفاوتهای مذهبی و قومی که با یکدیگر داشته اند، با صلح و صفا و صمیمیت در کنار یکدیگر روزگار گذرانیده اند و این تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز هموارده ادامه دارد. در رژیمهای گذشته بعلت بی توجهی دولتمردان به موضوع آبادانی و عمران این منطقه و عدم وجود مدارس در مناطق روستایی و دور افتاده اکثر جمعیت بالای 40 سال این استان که در نقاط روستایی سکونت داشته اند بیسواد بوده و موفق به فراگیری سواد و تحصیل علم و دانش نگردیده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نهادهای فرهنگی و توسعه آموزش و پرورش به مناطق روستایی و عشایری درصد باسوادان در استان افزایش یافته است.

بگونه ای که بر اساس آمار نامه سال 1375 مرکز آمار ایران از کل جمعیت 6 ساله و بالاتر استان به میزان 068/402/1 نفر حدود 8258/802 نفر باسواد هستند. نسبت با سوادی بین مردان بیش از زنان می باشند از مجموع افراد با سواد 338/466 نفر را مردان و 487/336 را زنان تشکیل می دهند. حال آنکه بعلت عدم وجود مدرسه در مناطق روستایی و عشایری و بدلیل عدم اعزام آموزگاران زن به این مناطق در سالهای قبل از انقلاب اسلامی اکثر دختران و زنان استان از نعمت سواد بی بهره بودند.

از لحاظ گسترش آموزش عالی نیز وضع در سالهای قبل از انقلاب به همین گونه بوده، فقط دانشگاه سیستان و بلوچستان در مرکز استان در زمان رژیم پهلوی تاسیس شده که با ظرفیت بسیار محدود دانشجویان غیر بومی از سایر نقاط کشور در این مرکز به تحصیل اشتغال داشته اند ولی پس از پیروزی انقلاب با رویکرد مناسبی که بمنظور رفع محرومیت از این منطقه در کلان کشور برنامه ریزی شد، با تاسیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، دانشگاه پیام نور ، دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان ، ایرانشهر ، زابل و سایر شهرستانها و در سالهای اخیر دانشگاه زابل راه برای توسعه همه جانبه فرهنگی و اجتماعی استان باز شده و با تلاش و همت مسئولین محلی و مردم استان، آینده ای روشن و امیدوار کننده پیش پای نسل آینده وجود دارد که فردایی بهتر را به ارمغان خواهد آورد

وضعیت اجتماعی استان

شهرستان زاهدان

اقوام وآداب ورسوم

درمیان ساکنان شهرزاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند . زاهدان شهر چند دروازه است که بدلیل مهاجرت پذیری تاکنون فرهنگی یکدست نیافته است . دین و مذهب مهمترین عامل اتحاد و همدلی مردم زاهدان است . وجود اقوام ، ادیان و مذاهب اسلامی مختلف درشهر آنرا به الگویی نمادین برای شهرها در ایران و کشورهای دیگر تبدیل کرده است . علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان وبلوچستان خصوصا شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده و درگیری های قومی و قبیله ای و مذهبی هم همین نکته اساسی است .

ازجمله مهمترین برنامه های مذهبی که هرسال در زاهدان چشمگیراست عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیگر ائمه اطهار (ع) است که هرگروه از مردم به شیوه قومی خویش به عزاداری پرداخته وتنوع در مراسم به گویشها ، زبانها ، آداب و رسوم و …. یک امتیاز معنوی ویژه برای زاهدان به شمار می رود . این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی ، یزدی ، خراسانی ، کرمانی ، ترک و افغان می باشند.

خوراک

ازانواع خوراک های بومی می توان به شیلانچ ، شیرمال ، کهلی ، کباب تنورچه ، آبگوشت ، کشک زرد ، کشک سفید ، تجگی ، قلیفی ، کلوچه و ….. اشاره نمود.

شهرستان زابل (سیستان)

خط

کاوش باستان شناسی در شهر سوخته سیستان روشن نمود که هنگام شکوفایی این فرهنگ در 3200 ق م خط نگارگری در سیستان رواج داشته ار جمله گل نگار دوزنقه ای شکلی است که از آغاز دوران ایلامی در لایه دهم شهرسوخته پیدا شده است در دوره هخامنشی خط رایج در منطقه میخی بود خط اوستایی نیز در بعضی سکه های آن زمان دیده شده است پس از اسلام خط معلقی راابراهیم سجستانی ابداع نمود بعد از شهریاری یعقوب لیث ، زبان و کتاب رایج در سیستان پارسی دری و پهلوی بود.

فرهنگ نامه

تمدنی که اکنون درسیستان شاهدآن هستیم رهاورد مشعلی تابناک است که در طی هزاران سال سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر رسیده است و شامل فرهنگی اصیل در قسمتهای مختلف زندگی وفولکلور منطقه می باشد.

آیین ها و مراسم

درسیستان آیینها برگرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ، و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:

1-آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رودخانه هیرمنداست که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد). ( مراسم جشن گندم ) جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص سیستانی برای هرتازه واردی بسیار جذاب می باشد .

2-آیینهای مذهبی ( عیدفطر، عید غدیر، عیدقربان ومبعث پیامبر –تولد حضرت علی (ع) ومراسم آیینی نیمه شعبانکه مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته ویک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند مراسم سحرخوانی و رمضان خوانی در شب های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .

3-آیین های ملی (نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه وسایرزیارتها میروند و جشن می گیرند وشادی می کنند مراسم وآیینهای بسیار زیبایی نیر در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد.

ادبیات شفاهی

ضرب المثلها ، افسانه های کهن سیستانی ، داستانهای حماسی و اشعار محلی است که ریشه در اعتقادات و باورهای سنتی واصیل مردم دارد.

موسیقی سنتی

موسیقی برگرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار است و دارای قدمتی کهن است در موسیقی سازی ، انواع سازهای محلی از جمله قیچک ، نی ، دایره ، سرنا و ساز ودهل استفاده میگردد که توسط هنرمندان بومی در خود منطقه ساخته می شود و درکنار موسیقی آوازی و مقامی که برگرفته از احساسات و فولکلور مردم است در ردیف ها و آواها به صورت دوبیتی ها ، ( سیتکها ) رباعی ها ، لالایی ها و به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.

رقص شمشیر از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی درمنطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی با شور واشتیاق خاصی در جشنها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد.

بازیها و ورزشهای محلی

کشتی کچ گردان Kach خاستگاه دیرینه ای در سیستان دارد وبسیاری از فنون آن اکنون در کشتی آزاد که ورزش ملی ایران است اجرا می گردد.کودی Kavade از بازی های محلی و اصیل سیستانی است هم اکنون به عنوان ورزش بومی و رسمی شهرت بین الملل یافته و در بیشترمسابقات برگزار می گردد:

خسو Khoso – شنا – چوک بازی – چوب بازی و رقص شمشیر مناسکی آیینی که از قدمت و اعتبار ویژه ای در سیستان برخوردار است و دربیشتر جشنها برگزار می گردد.

معماری

یکی از جاذبه های سیستان معماری وبهره گیری مثبت از فرایند چرخه طبیعت در ساخت مساکن است که به بهترین شکل در زندگی مردم نمو دارد.

سوغات منطقه

سوغات محلی در سیستان شامل انواع نان – شیرینی جات محلی ( کلوچه محلی – تجکی – لندو _ قتلمه ) – بورک ، آچار ، کشک و میوه مثل انگور یاقوتی – خربزه و هندوانه زابلی .

انواع صنایع دستی ( قالی – پوشاک محلی – حصیر – گلیم و پارچه )

شهرستان زهک (سیستان )

مراسم و آیین ها

از جمله این آداب ، رسوم و سنن و اعتقادات می توان به مراسم خواستگاری ، ازدواج ، تدفین اموات ، مردم داری ، غزاداری و تعزیه خوانی ، آداب ماه مبارک رمضان ( سحر خوانی و رمضان خوانی ) انفاق ایتام و اکرام ، مراسم خاص بوی مردگان وزندگان زیارت حج و کربلا اشاره نمود.

آوا و موسیقی

دایره یا داره ( دف ) زنان بیشتر در مراسم شادی استفاده واز ساز ( وسیله ای که با دمیدن درآن تولید صوت دلنواز می شود) و دهل ( طبل از چوب و پوست آهو ) مردان استفاده می کرده اند. همین مراسم باصدای دهل وساز همراه با رقص شمشیر است که شکوه و جلوه ای خاص یافته تا آن حد که از گروه موسیقی دهل و ساز سیستانی به عنوان گروه پیشتاز موسیقی سنتی ایرانی در مجامع بین المللی استفاده می شود.

غذاهای محلی و بومی

در روستای این دیار بخصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود که شامل قاتق ( آبگوشت محلی ) اجیزک ( اشکنه ) اجیزک تخم مرغ ( اشکنه تخم مرغ ) تاسوی ( کاچی ) قروت ( کشک سفید) کشک زرد آرد دستمال ( یک نوع فرنی ) نانهای محلی چلبک ، قتلمه ، قیفی ، بورک ، نان تفتان و ترشی و شیرینی جات رخمی ( قره قروت ) کلوچه قندی خرمایی و شیری لندو ( خرما و گندم بریان ) تجکی ( سمنو) وستو ( آرد گندم بریان و شکر ) می شود.

ورزشهای بومی

از زمره این بازیها در این منطقه میتوان به خسوخسو و کبدی اشاره نمود. با حفظ و احیاء آن اکنون ورزشکاران این منطقه در بازیهای فوق ، خوش درخشیده اندو نام کشور را در سطح بین المللی مطرح نموده اند.

شهرستان خاش

پوشاک

لباس مردانه به صورت پیراهن با دامن بلند ، شلوار تقریبا گشاد چین دار و جلیقه با تزئینات سوزن دوزی محلی و کلاه و مندیل می باشد و لباس زنانه با تزئینات بسیار زیبای سوزن دوزی با دست می باشد که شامل سرآستین – جیب یا گپتان –دمپا وسرسینه می باشد.

کشاورزی

شهرستان خاش با دراختیار داشتن 322 هکتار باغات زردآلو ، 320 هکتار باغات انار ، 345 هکتار باغات انگور ، 1368 هکتار باغات پسته و 497 هکتار باغات خرمای آبی ، 3300 هکتار خرمای دیم رتبه دوم پس از سراوان از لحاظ سطح زیرکشت محصولات باغی در استان را دارا است .

بازیهای محلی

1- کتار : که درواقع بصورت شطرنج بین دوتا چهارنفر بازی می شود.

2-چوک : با چهارعدد چوب توسط چهاربازیکن بازی می شود.

3-کپک : گرفتن پای چپ با دست راست که با دست چپ به حریف حمله کرده که مشابه کودی زابلی است .

4- کشتی محلی : گرفتن دست به بند یا کمربند شلوار حریف

طب سنتی

برای درمان مرضهای عام و خاص منطقه از قدیم تاکنون از گیاهان دارویی که در گوشه و کنار این منطقه می روید استفاده می شده که چند نمونه از این گیاهان عبارتند از :

1- سنگ سگار: برای درد دل بچه استفاده می شود.

2- شوتک : برای بچه ها واکثر نوزادان کاربرد دارد.

3- مور: گیاهی تلخ که برای شکم درد استفاده می شود.

4- گونجک : شیره درخت بنه است که برای درمان دندان درد وزنان زائو استفاده میشود.

5- درمنه : محلولی از بوته درمنه است که برای دل درد استفاده میشود بسیار تلخ و بد بو است .

6- اوشترک : ماده ای که از گیاه تیک به دست می آید برای زخمهای عفونتی بیشتر استفاده می شود.

علاوه بر موارد فوق در این منطقه طب سوزنی یا کوبه هم رایج است که با سوزن و توسط افراد قدیمی انجام می شود.

موسیقی

1- لیکو : سازمحلی است که با سه تار و دهل و سرور که بیشتر به بیان رشادتهای افراد که دارای مضمون حماسی است نواخته می شود.

2- نازینک : با ساز ودهل همراه است .

3- هالوکه : توسط زنان در هنگام عزا سروده میشود.

شهرستان ایرانشهر

شعر وموسیقی محلی

سازهایی مثل قیچک ، رباب ، بنجو، تمبورک و دهلک وسازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است .دهل و سرنا از دیگر سازهای رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد. از استادان وهنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیرمحمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینارزهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادربخش آبسالان شاعر معاصر نام برد.

بازیهای محلی

برخی از این بازیها عبارتند از تلکی – هپت سنگ – هدکان رو – لکرشانکی – سرسره بازی و ….

پوشاک

پوشاک مردان شامل یک پیراهن بلند و شلوارگشاد و بسیار پرچین به همراه دستار یا لنگی بردور سر می باشد. پوشاک زنان بلوچ نیز تقریبا مشابه پوشاک مردان است بااین تفاوت که بخشهایی از سرآستین ، سرپاچه و قسمت پیش و جلوی پیراهن رابا قطعات پارچه با زیباترین نقش های بومی و محلی رنگارنگ سوزن دوزی شده تزئین نموده اند ، رنگ ونقش این تزئینات سوزن دوزی شده در مناطق مختلف بلوچستان اندکی با هم متفاوت می باشد.

صنایع دستی و هنرهای سنتی :

تکه دوزی ، بلوچی دوزی ، گلیم ، حصیر ، سبد ، زیورآلات سنتی ، البسه محلی ، از مشهورترین صنایع دستی و محصولات این شهرستان می باشد.

شعر وموسیقی محلی

سازهایی مثل قیچک ، رباب ، بنجو، تمبورک و دهلک وسازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است .دهل و سرنا از دیگر سازهای رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد. از استادان وهنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیرمحمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینارزهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادربخش آبسالان شاعر معاصر نام برد.

بازیهای محلی

برخی از این بازیها عبارتند از تلکی – هپت سنگ – هدکان رو – لکرشانکی – سرسره بازی و ….

شهرستان سراوان

خوراک :

1- شولو و کشک از آرد ذرت آرد گندم و ادویه مخصوص تهیه می شود.

2- تباهه خوراکی از گوشت بوده است گوسفند را به مدت یک تا دوسال پروار و ذبح می کنند . گوشت آنرا تکه تکه کرده و پس از اندود نمک ، زردچوبه و پودر انار دانه معمولا در فضای باز و یا داخل اطاق بزرگ آویخته و پس از خشک شدن در فصل زمستان از آن استفاده می کنند.

شیرینیجات : حلواشکری ، حلوابری ، حلوا چنگال ، حلوا خرمه ای ، حلوا آبی

ترشیجات : حرام ( ترشی لیمو) ، ترشی انبه

سوغات شهرستان

سوزن دوزی ، سفال کلپورگان ، خرما ، حصیربافی و سکه دوزی می باشد.

مشاهیر

دکتر رحمانی ، حمیدالله میرمرادزهی در رشته حقوق ، مولوی شهداد مسکانزهی نیز از مشاهیر علمای منطقه است که از وی بیش از 20 جلد کتاب در زمینه تالیف و ترجمه علوم ومعارف اسلامی به یادگار مانده است . مولوی عبدالعزیز ساداتی نیز از مشاهیر منطقه است که با احیای حوزه علمیه دارالعلوم زنگیان که از آن طلاب زیادی فارغ التحصیل شدند.

شهرستان سرباز

پوشاک

لباس مردان اغلب به رنگ روشن می باشد و برای جلوگیری از تابش مستقیم آفتاب عمامه ای دور سرمی پیچند و شال یا لنگی بر روی شانه می اندازند . پوشاک زنان بلوچ علاوه بر اینکه تحت تاثیر شرایط آب و هوایی منطقه است ، متاثر از فرهنگ کشورهای پاکستان و هندوستان قرار دارد . لباس زنان بلوچ به طرز شگفت آوری سوزندوزی و یا گلدوزی شده اند و روسری یا سریگ زنان نیز سوزندوزی و قلاب دوزی می شوند.

آداب و رسوم

مراسم تولد

درهنگام تولد نوزاد به مدت هفت شب با حلوای محلی شیرگی که از شیره خرما درست می شود از اطرافیان پذیرایی می کنند . در روز ششم برای نوزاد پسر دوگوسفند و برای نوزاد دختر یک گوسفند قربانی و بین اطرافیان تقسیم می کنند.

سوگواری

در مراسم سوگواری زنان پارچه سیاهی دورکمر بسته و دست ها را مشت بر روی سینه و درحالت نشسته به زانو به مدت چهل روز می زدند. تا یکسال از خانه بیرون نرفته و لباس های سیاه پوشیده ومردم را دعوت به قرآن خوانی می کنند.

بازیهای محلی

از مهمترین بازیهای رایج در منطقه میتوان کپگ ( بازی با پا ) ، وررود ( بازی روی زمین ) ، انجلاسکی ، چک تلی ، چیتی ، هفت سنگی ، 9 خانه ای ، دارگلی ( معمولا در آب صورت می گیرد) ، مجولی را مربوط به بازیهای پسرانه و 6 خانه ای ، دولکی ( بازی با سنگ های کوچک ) ، چم بندکی ( باز و بسته شدن چشم ) ، دوتک ( عروسک بازی ) ، منگلیکی ( بازی النگو) ، بازی با نخ ( تردستی ) از بازهای دخترانه نام برد که از قدمت طولانی برخوردارند.

سفالگری

یکی از منطقه های حاصلخیز و سربز بلوچستان بخش سرباز که در فاصله 60 کیلومتری راسک مرکز این شهرستان واقع است در یکی از روستاهای اطراف این بخش به نام کوه میتگ یک خانواده سفالگر زندگی می کنند. هم اکنون چهار مرد ویک زن آخرین بازمانده های گروه بزرگ سفال سازان این روستای چند صدساله است . ایشان خاک مورد مصرف خود را از روستای انزاء در نزدیکی محل زندگی شان تهیه می کنند این سفالگران ساخته های خود رابرای فروش به شهرهای چابهار ، نیکشهر و ایرانشهر می برند و تنها کسانی که این هنر را آموزش می بینند فرزندان خود آنها هستند . قابل ذکر است که سفالهای این منطقه عاری از هرگونه پوشش لعابی و مانند آن هستند.

مهمترین انواع صنایع دستی شهرستان سرباز عبارتند از :

سوزن دوزی ، سکه دوزی ، گلیم بافی ، زیورآلات سنتی ، البسه محلی ، حصیربافی و سفال.

شهرستان نیکشهر

شیرینیجات سنتی منطقه

انواع واقسام شیرینیجات :

1- حلوای قندی 2- حلوای شیره ای 3- خرما بریچ 4- چنگال 5- موش 6- ملائی

انواع نان

1- نان تینموش 2- نان تینی 3- نان القاری 4- نان ترونی 5- نان حلکاکی 6- نان دوتینگی 7- نان کمانچ نان پرانی 8- نان برنجی

غذاهای محلی

تباهگ Tobahig) ) وانباگ

آوازها و ذکرها درآئین مالد ( پیرپتر)

یک دسته از مشهورترین این آوازها لیکو ، زهیروک ، کردی ، موتک ، شعر ، شعرهای حماسی مانند میرقنبر ، چاکر و گوهرام و …. وشعرهای تاریخی مانند دادشاه بلوچ وجیندخان ، اشعار عاشقانه مانند عزت ومیرک وآوازهای گواتی وآوازهای مالد ( آیین مربوط به شفا ) هستند . آوازهای گواتی و مالد آوازهایی هستند که در طول اجرای مراسم آئینی گواتی و مالد (پیرپتر ) خواند می شوند.

دسته دیگر آوازهای عروسی ، زامان وتولد است نازینک ، لارو ، هالو ، شپتاکی ، سپت ، لولی و ….

صنایع دستی

حصیربافی در هلونچگان

روستای هلونچگان از توابع بخش قصرقند مرکز تولیدحصیرمی باشد که برای فروش به شهر قصرقند آورده می شود. مواد اولیه آن از درخت نخل تامین می شود. انواع زیرانداز ، سایه انداز ، کیف و … با این روش ساخته می شود.

سفال سازی در هلونچگان

روستای هلونچگان از توابع بخش قصرقند مرکز تولید سفال می باشد. خاک آن از کوههای شادیگر تامین می شود . این سفال در خانه ها توسط زنان تولید می شود . ظروف آشپزخانه ، کوزه های آب وگول های چاه در این محل تولید می شود.

شهرستان کنارک

فرهنگ عامه

ساکنان کنارک بلوچ واز نژاد آریایی هستند. زبان اغلب مردم ، بلوچی و به گویش مکرانی سخن می گویند.

پوشاک

لباس زنان و دختران

درچندتکه برجسته شامل بالاتنه ( زی یا زیگ یا جیگ ) ، قسمت روی شکم تا انتهای دامن ( گفتان ، گوپتان یا جیب ) ، سرآستین ( آستونک ) ، سرپاچه شلوار( شلوار دپ ) است و نیز برسر خود تکه یا سریک که کمی بزرگتر از چارقد است می بندند.

لباس مردان

تشکیل شده از پیراهن بلندی که تاسرزانو و گاهی پایین تربوده و به طورمتوسط شامل پنج و نیم مترپارچه است که آن را جامگ می نامند. شلوار تشکیل شده از سه متر و نیم تا چهارمتر پارچه و به جای کمربند، نخی به نام هنجگ یا سرن بند استفاده می شود . بعضی از مردان شال بر سر میپیجند که آن را لنگته یا مندیل یا پاک می نامند.

خوراک

1- بتوماش : نوعی غذای محلی که از ترکیب برنج و ماش می باشد . برای تهیه ابتدا ماش را سرخ کرده و با آسیای دستی آسیاب کرده و ماش ، برنج و آب را مخلوط نموده و دوری می گذارند.

2- شودوده : نوعی غذای محلی است که از سرخ کردن خرما با روغن که گاهی به آن کنجد و بادام نیز اضافه می شود تهیه می گردد.

3- ماشینگ : نوعی سوپ ماش که با نان خورد می شود.

4- کیش : مغز درخت خرمای جوان که شیرین و سفیدرنگ است .

5- دلگ : برنج کوبیده شده که با آب به صورت شل تهیه می شود.

6- ناروش : خورشت که اغلب با خورشت ماهی (کوگئرت ) و خورشت مرغ مصرف می شود.

7- بریانی : ماننداستامبولی است طبخ آن را با مرغ و ماهی به همراه ادویه فراوان و تند مصرف می باشد.

8- انباغ : مرغ را ریش ریش کرده وبه همراه شنبلیله کاملا سرخ می کنند.

9- شیلانج : کشک را درهاون می کوبند و باآب و کمی روغن داغ می کنند.

10-تباهگ : گوسفند را درزمستان پس از ذبح و درآوردن پوست د رهوای آزاد به ریسمانی می آویزند تا خشک شود و به آن کمی آب انار و نمک می زنند این گوسفند خشک شده را در طول زمستان تکه تکه کرده و می خورند گاه نیز همراه آن برنج مصرف می کنند.

انواع نان ها

1- خمیر : مانند نان تافتون است .

2- تی موش : نان نازکی است نازکتر از لواش آن را فطیر هم می گویند چون با خمیر بی مایه درست می شود.

3- نان روغنی تنوری : حلکاری

4- نان ذرت:سرهو = ذرت قرمز

5- نان کماچ یا ریگی ( خوری ، هوری )

6- نان روغنی روتابه

شهرستان چابهار

مردم شناسی و فرهنگ عامه

الف) اعیاد و جشن ها

عیدقربان وعید فطر را به ویژه بسیار باشکوه برگزار میکنند و به مدت 3 روز به دید و بازدید هم رفته و درجشن و سرور به سرمی برند.

ب )پوشاک

مردان بلوج لباسی ساده و بلند به همراه دستاری که عموما سفید است برتن دارند. پوشاک زنان ودختران از زیبایی خاصی برخوردار است در دوخت و تزئین لباسهای زنانه از هنر منحصر به فرد سوزن دوزی و پریوار دوزی بلوچ استفاده می شود. آنچه زیبایی البسه زنان بلوچ را کامل می کند زیورآلاتی از طلا و جواهراست که ساخت آنها نیز یکی از هنرهای سنتی و اصیل منطقه است .

ج ) غذاها ونان های محلی

غذاها: بتوماش ، شودوده ، بتوهواری ، ماشینگ ، پاکگین ماهیک ، کورک ، گلوهک ، ناروش ، کیش ، دلک .

در گویش محلی به نان نگن گفته می شود و شامل انواع ذیل است :

1- تینی : نان هایی که روی صفحه فلزی ( تابه آهنی ) پخته می شوند و عبارتند از :

تین موش ، تینی روغنی ، دک ، سی سرک ، ست پوری ، رتی

2- گجری سنت یا نان تنوری : حمیری ، جویه نان ، تاپگی

3- نان مخصوص عشایر: پناریک ، پورانی

4- نان ذرت : شلو ، رحتو ، شلو ، تیموش ، بکد

آلات موسیقی

1- سرور یاقیچک

2- رباب :از سازهای مضرابی است

3-تمبورک یا سه تار

4- سورنا : در مراسم عروسی همراهی دهل می باشد

5- دهل بزرگ

6- تمبوک : دهل کوچکتری می باشد که کنار دهل بزرگ سورنا را همراهی می کند

7- دهلک : دهل دوطرفه کوچک و بلندی است .

8- دهل بزرگ لیوا : دهل رحمانی بزرگ و حجیمی است که تنها در مراسم رقص لیوا از آن استفاده می شود.

9- دهل مگرمان : طبل بلند یک طرفه است در قدیم برای خبررسانی استفاده می شده است

10 – نل : قلم –نی

11- سما یا دف

12- بینجو

صنایع دستی

سوزن دوزی ، سکه دوزی ( سامان ) ، حصیربافی ، ساخت ابزار و آلات موسیقی ، صنایع دستی دریایی .

وضعیت اجتماعی استان
براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385 استان سیستان وبلوچستان دارای جمعیتی بالغ بر2405742 نفر بوده که ازاین مقدار1221240نفرمردو1184502نفررازنهاتشکیل می دهندو1193198 نفر در نقاط شهری و 1212544 نفر دیگر در نقاط روستایی سکونت دارند، اکثر جمعیت این استان را مسلمانان تشکیل داده ودرسال 1375 فقط 2590 نفر از ساکنین اقلیتهای مذهبی ( زرتشتی، مسیحی و کلیمی و ..) هستند.

مردم مسلمان ساکن در این منطقه عده ای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و بقیه آنها سنی حنفی مذهب هستند. ساکنین منطقه سیستان و بخشی از جمعیت شهرستان زاهدان اهل تشیع بود و منطقه بلوچستان اکثراٌ سنی مذهبند. از دیر باز مردم این منطقه علیرغم تفاوتهای مذهبی و قومی که با یکدیگر داشته اند، با صلح و صفا و صمیمیت در کنار یکدیگر روزگار گذرانیده اند و این تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز هموارده ادامه دارد. در رژیمهای گذشته بعلت بی توجهی دولتمردان به موضوع آبادانی و عمران این منطقه و عدم وجود مدارس در مناطق روستایی و دور افتاده اکثر جمعیت بالای 40 سال این استان که در نقاط روستایی سکونت داشته اند بیسواد بوده و موفق به فراگیری سواد و تحصیل علم و دانش نگردیده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نهادهای فرهنگی و توسعه آموزش و پرورش به مناطق روستایی و عشایری درصد باسوادان در استان افزایش یافته است.

بگونه ای که بر اساس آمار نامه سال 1375 مرکز آمار ایران از کل جمعیت 6 ساله و بالاتر استان به میزان 068/402/1 نفر حدود 8258/802 نفر باسواد هستند. نسبت با سوادی بین مردان بیش از زنان می باشند از مجموع افراد با سواد 338/466 نفر را مردان و 487/336 را زنان تشکیل می دهند. حال آنکه بعلت عدم وجود مدرسه در مناطق روستایی و عشایری و بدلیل عدم اعزام آموزگاران زن به این مناطق در سالهای قبل از انقلاب اسلامی اکثر دختران و زنان استان از نعمت سواد بی بهره بودند.

از لحاظ گسترش آموزش عالی نیز وضع در سالهای قبل از انقلاب به همین گونه بوده، فقط دانشگاه سیستان و بلوچستان در مرکز استان در زمان رژیم پهلوی تاسیس شده که با ظرفیت بسیار محدود دانشجویان غیر بومی از سایر نقاط کشور در این مرکز به تحصیل اشتغال داشته اند ولی پس از پیروزی انقلاب با رویکرد مناسبی که بمنظور رفع محرومیت از این منطقه در کلان کشور برنامه ریزی شد، با تاسیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، دانشگاه پیام نور ، دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان ، ایرانشهر ، زابل و سایر شهرستانها و در سالهای اخیر دانشگاه زابل راه برای توسعه همه جانبه فرهنگی و اجتماعی استان باز شده و با تلاش و همت مسئولین محلی و مردم استان، آینده ای روشن و امیدوار کننده پیش پای نسل آینده وجود دارد که فردایی بهتر را به ارمغان خواهد آورد.

وضعیت اجتماعی استان

شهرستان زاهدان

اقوام وآداب ورسوم

درمیان ساکنان شهرزاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند . زاهدان شهر چند دروازه است که بدلیل مهاجرت پذیری تاکنون فرهنگی یکدست نیافته است . دین و مذهب مهمترین عامل اتحاد و همدلی مردم زاهدان است . وجود اقوام ، ادیان و مذاهب اسلامی مختلف درشهر آنرا به الگویی نمادین برای شهرها در ایران و کشورهای دیگر تبدیل کرده است . علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان وبلوچستان خصوصا شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده و درگیری های قومی و قبیله ای و مذهبی هم همین نکته اساسی است .

ازجمله مهمترین برنامه های مذهبی که هرسال در زاهدان چشمگیراست عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیگر ائمه اطهار (ع) است که هرگروه از مردم به شیوه قومی خویش به عزاداری پرداخته وتنوع در مراسم به گویشها ، زبانها ، آداب و رسوم و …. یک امتیاز معنوی ویژه برای زاهدان به شمار می رود . این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی ، یزدی ، خراسانی ، کرمانی ، ترک و افغان می باشند.

خوراک

ازانواع خوراک های بومی می توان به شیلانچ ، شیرمال ، کهلی ، کباب تنورچه ، آبگوشت ، کشک زرد ، کشک سفید ، تجگی ، قلیفی ، کلوچه و ….. اشاره نمود.

شهرستان زابل (سیستان)

خط

کاوش باستان شناسی در شهر سوخته سیستان روشن نمود که هنگام شکوفایی این فرهنگ در 3200 ق م خط نگارگری در سیستان رواج داشته ار جمله گل نگار دوزنقه ای شکلی است که از آغاز دوران ایلامی در لایه دهم شهرسوخته پیدا شده است در دوره هخامنشی خط رایج در منطقه میخی بود خط اوستایی نیز در بعضی سکه های آن زمان دیده شده است پس از اسلام خط معلقی راابراهیم سجستانی ابداع نمود بعد از شهریاری یعقوب لیث ، زبان و کتاب رایج در سیستان پارسی دری و پهلوی بود.

فرهنگ نامه

تمدنی که اکنون درسیستان شاهدآن هستیم رهاورد مشعلی تابناک است که در طی هزاران سال سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر رسیده است و شامل فرهنگی اصیل در قسمتهای مختلف زندگی وفولکلور منطقه می باشد.

آیین ها و مراسم

درسیستان آیینها برگرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ، و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:

1-آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رودخانه هیرمنداست که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد). ( مراسم جشن گندم ) جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص سیستانی برای هرتازه واردی بسیار جذاب می باشد .

2-آیینهای مذهبی ( عیدفطر، عید غدیر، عیدقربان ومبعث پیامبر –تولد حضرت علی (ع) ومراسم آیینی نیمه شعبانکه مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته ویک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند مراسم سحرخوانی و رمضان خوانی در شب های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .

3-آیین های ملی (نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه وسایرزیارتها میروند و جشن می گیرند وشادی می کنند مراسم وآیینهای بسیار زیبایی نیر در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد.

ادبیات شفاهی

ضرب المثلها ، افسانه های کهن سیستانی ، داستانهای حماسی و اشعار محلی است که ریشه در اعتقادات و باورهای سنتی واصیل مردم دارد.

موسیقی سنتی

موسیقی برگرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار است و دارای قدمتی کهن است در موسیقی سازی ، انواع سازهای محلی از جمله قیچک ، نی ، دایره ، سرنا و ساز ودهل استفاده میگردد که توسط هنرمندان بومی در خود منطقه ساخته می شود و درکنار موسیقی آوازی و مقامی که برگرفته از احساسات و فولکلور مردم است در ردیف ها و آواها به صورت دوبیتی ها ، ( سیتکها ) رباعی ها ، لالایی ها و به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.

رقص شمشیر از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی درمنطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی با شور واشتیاق خاصی در جشنها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد.

بازیها و ورزشهای محلی

کشتی کچ گردان Kach خاستگاه دیرینه ای در سیستان دارد وبسیاری از فنون آن اکنون در کشتی آزاد که ورزش ملی ایران است اجرا می گردد.کودی Kavade از بازی های محلی و اصیل سیستانی است هم اکنون به عنوان ورزش بومی و رسمی شهرت بین الملل یافته و در بیشترمسابقات برگزار می گردد:

خسو Khoso – شنا – چوک بازی – چوب بازی و رقص شمشیر مناسکی آیینی که از قدمت و اعتبار ویژه ای در سیستان برخوردار است و دربیشتر جشنها برگزار می گردد.

معماری

یکی از جاذبه های سیستان معماری وبهره گیری مثبت از فرایند چرخه طبیعت در ساخت مساکن است که به بهترین شکل در زندگی مردم نمو دارد.

سوغات منطقه

سوغات محلی در سیستان شامل انواع نان – شیرینی جات محلی ( کلوچه محلی – تجکی – لندو _ قتلمه ) – بورک ، آچار ، کشک و میوه مثل انگور یاقوتی – خربزه و هندوانه زابلی .

انواع صنایع دستی ( قالی – پوشاک محلی – حصیر – گلیم و پارچه )

شهرستان زهک (سیستان )

مراسم و آیین ها

از جمله این آداب ، رسوم و سنن و اعتقادات می توان به مراسم خواستگاری ، ازدواج ، تدفین اموات ، مردم داری ، غزاداری و تعزیه خوانی ، آداب ماه مبارک رمضان ( سحر خوانی و رمضان خوانی ) انفاق ایتام و اکرام ، مراسم خاص بوی مردگان وزندگان زیارت حج و کربلا اشاره نمود.

آوا و موسیقی

دایره یا داره ( دف ) زنان بیشتر در مراسم شادی استفاده واز ساز ( وسیله ای که با دمیدن درآن تولید صوت دلنواز می شود) و دهل ( طبل از چوب و پوست آهو ) مردان استفاده می کرده اند. همین مراسم باصدای دهل وساز همراه با رقص شمشیر است که شکوه و جلوه ای خاص یافته تا آن حد که از گروه موسیقی دهل و ساز سیستانی به عنوان گروه پیشتاز موسیقی سنتی ایرانی در مجامع بین المللی استفاده می شود.

غذاهای محلی و بومی

در روستای این دیار بخصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود که شامل قاتق ( آبگوشت محلی ) اجیزک ( اشکنه ) اجیزک تخم مرغ ( اشکنه تخم مرغ ) تاسوی ( کاچی ) قروت ( کشک سفید) کشک زرد آرد دستمال ( یک نوع فرنی ) نانهای محلی چلبک ، قتلمه ، قیفی ، بورک ، نان تفتان و ترشی و شیرینی جات رخمی ( قره قروت ) کلوچه قندی خرمایی و شیری لندو ( خرما و گندم بریان ) تجکی ( سمنو) وستو ( آرد گندم بریان و شکر ) می شود.

ورزشهای بومی

از زمره این بازیها در این منطقه میتوان به خسوخسو و کبدی اشاره نمود. با حفظ و احیاء آن اکنون ورزشکاران این منطقه در بازیهای فوق ، خوش درخشیده اندو نام کشور را در سطح بین المللی مطرح نموده اند.

شهرستان خاش

پوشاک

لباس مردانه به صورت پیراهن با دامن بلند ، شلوار تقریبا گشاد چین دار و جلیقه با تزئینات سوزن دوزی محلی و کلاه و مندیل می باشد و لباس زنانه با تزئینات بسیار زیبای سوزن دوزی با دست می باشد که شامل سرآستین – جیب یا گپتان –دمپا وسرسینه می باشد.

کشاورزی

شهرستان خاش با دراختیار داشتن 322 هکتار باغات زردآلو ، 320 هکتار باغات انار ، 345 هکتار باغات انگور ، 1368 هکتار باغات پسته و 497 هکتار باغات خرمای آبی ، 3300 هکتار خرمای دیم رتبه دوم پس از سراوان از لحاظ سطح زیرکشت محصولات باغی در استان را دارا است .

بازیهای محلی

1- کتار : که درواقع بصورت شطرنج بین دوتا چهارنفر بازی می شود.

2-چوک : با چهارعدد چوب توسط چهاربازیکن بازی می شود.

3-کپک : گرفتن پای چپ با دست راست که با دست چپ به حریف حمله کرده که مشابه کودی زابلی است .

4- کشتی محلی : گرفتن دست به بند یا کمربند شلوار حریف

طب سنتی

برای درمان مرضهای عام و خاص منطقه از قدیم تاکنون از گیاهان دارویی که در گوشه و کنار این منطقه می روید استفاده می شده که چند نمونه از این گیاهان عبارتند از :

1- سنگ سگار: برای درد دل بچه استفاده می شود.

2- شوتک : برای بچه ها واکثر نوزادان کاربرد دارد.

3- مور: گیاهی تلخ که برای شکم درد استفاده می شود.

4- گونجک : شیره درخت بنه است که برای درمان دندان درد وزنان زائو استفاده میشود.

5- درمنه : محلولی از بوته درمنه است که برای دل درد استفاده میشود بسیار تلخ و بد بو است .

6- اوشترک : ماده ای که از گیاه تیک به دست می آید برای زخمهای عفونتی بیشتر استفاده می شود.

علاوه بر موارد فوق در این منطقه طب سوزنی یا کوبه هم رایج است که با سوزن و توسط افراد قدیمی انجام می شود.

وضعیت اقتصادی استان سیستان و بلوچستان
چاپ

صنعت

صنعت این استان از جمله بخشهایی است که در صورت آماده شدن شرایط زیربنائی ، تجهیز نیروی انسانی و تحولات اقتصادی و اجتماعی ، امکان رشد آن می باشد . ایجاد پیوند این بخش و سایر بخشها موجب پیشرفت صنایع دریایی و شیلاتی استان شده است . استراتژی توسعه زیربنایی بخش صنعت موجب ایجاد 11 شهرک صنعتی با 37 هزار و 507 هکتار در منطقه شده است . موقعیت خاص این استان به لحاظ همجواری با کشورهای افغانستان و پاکستان با وجود منطقه آزاد تجاری ، صنعتی چابهار از جمله مؤلفه های مهم استان برای ایجاد واحدهای صنعتی و معدنی است.

به طور کلی این استان از استعدادهای صنعتی و معدنی بالقوه ای برخوردار است که باید با اتخاذ تدابیر لازم و برنامه ریزی صحیح این قابلیتهابالفعل درآیند وبا اعطاء تسهیلات لازم به متقاضیان احداث واحدهای صنعتی و معدنی ، زمینه توسعه این واحدها را در استان فراهم آورد که ضرورت دارد مسئولین توجه بیشتری به بهره گیری از توانمندیهای صنعتی و معدنی این استان نمایند و زمینه سرمایه گذاری بخش خصوصی را افزایش دهند.

بررسی وضعیت استان تا پایان آذر ماه 1382 نشان می دهد که 578 فقره پروانه بهره برداری صنعتی با سرمایه گذاری 707میلیارد ریال و اشتغال 12227 نفر در صنایع مختلف موجود می باشد همچنین تعداد مجوزهای تأسیس 1293 فقره با پیش بینی سرمایه گذاری 6497124 میلیون ریال و اشتغال 32997 نفر با اکثریت صنایع غذایی ، کانی غیرفلزی و سایر صنایع موجود می باشد . تعداد طرحهای با پیشرفت فیزیکی بین 40 تا 98 درصد 76 واحد با پیش بینی اشتغال 1521 نفر می باشد طی سالهای 81 و80 از محل تسهیلات وجوه اداره شده جمعاً تعداد 77 طرح به مبلغ 171632 میلیون ریال تسهیلات بانکی و اشتغال 1256 نفر به تصویب کمیته برنامه ریزی استان رسیده است.

معدن

استان سیستان و بلوچستان با قرار داشتن بر روی کمربند فلزی و معدنی جهان که از یوگسلاوی تا پاکستان ادامه دارد دارای ذخایر غنی از فلزات و کانسارهای معدنی از قبیل کرومیت ، مس ، منگنز ، سرب و روی ، قلع ، تنگستن و همچنین عناصر و کانسارهای غیرفلزی نظیر تالک ، منیزیت ، گل سفید و سنگهای ساختمانی و تزئینی بویژه گرانیت می باشد .

وجود 430 هزار تن گارنت با عیار چهل درصد ، 10 میلیون تن آندالوزیت ، 5 میلیون تن فلدسپات و 130 هزار تن سیلیس با عیار 8/99 درصد و بیش از 43 هزار تن آنتیموان از دیگر مزایای معدنی این استان است .

مطالعات مشاورین و شرکتهای خارجی در زمینه اکتشاف معدن بیانگر وجود 417 یافته معدنی و کانسار است که شامل 42 نوع مختلف مواد معدنی می باشد . در حال حاضر از 103 فقره درخواست صدور پروانه اکتشاف واصله ، تعداد 84 فقره گواهینامه کشف با ذخیره تقریبی 798 میلیارد تن صادر شده و 34 معدن فعال با استخراج سالانه حدود 1/2میلیون تن موجود می باشند در جهت جذب سرمایه گذاری خارجی در بخش معدن از اواخر برنامه قراردادی با شرکت کانادایی زرکن در محدوده 30هزار کیلومتر مربع منعقد گردیده که تا کنون 15 منطقه 40 کیلومتر مربعی را به صورت قطعی شناسایی و 10 فقره پروانه اکتشاف معدنی نیز در این محدوده ها صادر و 5 فقره نیز در دست بررسی و اقدام است . اخیراً نیز در راستای مصوبه ویژه هیأت محترم وزیران اکتشافات طلا و مس در محدوده ای به وسعت 5 هزار کیلومتر مربع به کارشناسان چینی واگذار شده است.
قابلیت صنعتی شامل تولیداتی می شود که محصول تمام شده محسوب نشده و وضعیت نیمه تمام دارند و نیاز به فرآیند یا فرآیندهای دیگری جهت تکمیل آنها می باشد این قبیل صنایع می تواند در شکل دهی ساختار صنعتی هر منطقه مؤثر باشد . قابلیتهای صنعتی فوق الذکر شامل صنایع شیمیایی وسلولزی ، غذایی دارویی و بهداشتی ، فلزی ، غیرفلزی ، نساجی و پوشاک می باشند .

قابلیتهای صنعتی استان در جدول زیر آمده است :
قابلیتهای صنعتی ( محصولات نیمه تمام صنعتی (

شهرستان

غیر فلزی

فلزی

غذایی ، داروئی و بهداشتی

نساجی و پوشاک

زابل

شن و ماسه 5/22 هزار تن

ـ

آرد گندم 46 هزار تن

پارچه والیاف مصنوعی1/2میلیون مترمربع
نخ نیمه فاستونی 1500 تن
چرم وسالامبور 510 تن

زاهدان

شن و ماسه 5 میلیون تن

پروفیل آلومینیومی950تن پروفیل فولادی5/19هزار تن

آرد گندم 563 هزارتن شیرپاستوریزه420 تن

پارچه مخمل460هزارمتر مربع
کنجدفرآوری شده 3100 تن

خاش

سیمان پوزولان 657 هزار تن کلینکرسیمان 600 هزار تن

ـ

ـ

ـ

سراوان

ـ

ـ

ـ

چرم دباغی شده 510 تن

نیکشهر

شن و ماسه 844 هزار تن

ـ

ـ

ـ

چابهار

شن و ماسه 165 هزار تن

ـ

ـ

ـ

ایرانشهر

شن و ماسه 43 هزار تن

ـ

آرد گندم 80 هزار تن

پارچه کشباف تخت و گرد 65 تن
پارچه های سیستم پنبه ای و مصنوعی 8/28 میلیون مترمربع
نخ پنبه ای پلی استر 5000 تن

سرباز

ـ

ـ

ـ

ـ

جمع استان

شن و ماسه 67 میلیون تن

آرد گندم 690 هزار تن
شیرپاستوریزه 420 تن

قابلیتهای معدنی

قابلیتهای معدنی شامل اندیسهای معدنی و ذخایر شناخته شده در استان می باشد . اندیسهای معدنی شناخته شده شامل ذخایری هستند که بر اساس مطالعات اکتشافی انجام شده توسط بخش خصوصی و یا دولتی مورد اکتشاف قرار گرفته و منجر به شناسایی کانسار با ذخیره مشخص گردیده اند . که بر حسب گروههای فلزی ، غیرفلزی و مصالح ساختمانی در جدول زیر آورده شده است .

ذخایر معدنی شناخته شده

فلزی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

374 هزار

87

کرومیت

15 میلیون

55

مس

22 هزار

6

آهن

42 هزار

5

آنتیموان

91 هزار

26

منگنز

غیر فلزی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

805 هزار

5

منیزیت

نا محدود

1

نمک و اکسید منیزیم موجود درآب دریا

4/27 میلیون

4

کائولن

633 هزار

3

سیلیس

36 هزار

7

تالک

3/4میلیون

1

گارنت

5/22 میلیون

1

آندالوزیت

225 هزار

1

زئولیت

5 میلیون

1

فلدسپات

مصالح ساختمانی

میزان ذخیره ( تن )

تعداد

نام ماده معدنی

9/37 میلیون

37

گرانیت

7/2 میلیارد

6

آهک

276 هزار

5

مرمر

9/15 میلیون

4

مرمریت

7/3 میلیون

2

تراورتن

7/4 میلیون

2

گچ خاکی

15 میلیون

1

پوزولان

100 هزار

1

دولومیت

نامحدود

3

خاک رس و مارن

معادن فعال استان به تفکیک شهرستان

عنوان معدن

تعداد

نام شهرستان

گرانیت – لاشه تراورتنی – منیزیت

4

زاهدان

آهک و مارن _ پوزولان _ سنگ لاشه

3

خاش

آهک _ مرمر

2

ایرانشهر

سنگ لاشه ساختمانی

1

زابل

سنگ لاشه

2

چابهار

معادن غیرفعال استان به تفکیک ماده معدنی

(میزان ذخیره (تن

تعداد

نام ماده معدنی

374 هزار

87

کرومیت

15 میلیون

55

مس

22 هزار

6

آهن

42 هزار

5

آنتیموان

91 هزار

26

منگنز

9/15 میلیون

4

مرمریت

7/4 میلیون

2

گچ خاکی

100 هزار

1

دولومیت

نامحدود

3

خاک رس و مارن

4/27 میلیون

4

کائولن

633 هزار

3

سیلیس

36 هزار

7

تالک

3/4میلیون

1

گارنت

5/22 میلیون

1

آندالوزیت

225 هزار

1

زئولیت

5 میلیون

1

فلدسپات

نامحدود

1

نمک و اکسید منیزیم موجود در آب دریا

صنایع دستی

استان سیستان و بلوچستان همانگونه که از نامش پیداست از پیوست دو قوم سیستانی و بلوچ تشکیل گردیده است . با توجه به اصالت صنایع دستی و آمیختگی آن با فرهنگ و سنت ها ، این هنر _ صنعت در هر منطقه نشأت گرفته از سنت ها ، گویش ها و آداب و رسوم همان منطقه است . عمدتاً سوزن دوزی ، سکه دوزی ، سفال سازی ، گلیم بافی ، خورجین بافی ، جواهر سازی ، حصیر بافی ، خراطی ، قالیچه و پلاس بافی در شمار صنایع دستی موجود به حساب می آیند . اما آنچه که تا کنون تحت پوشش آموزشی و خدماتی مدیریت صنایع دستی استان قرار گرفته ، عبارتند از سوزندوزی و سکه دوزی بلوچ ، بافت قالی و قالیچه ، سفال سازی ، حصیربافی ، گلیم بافی و حفظ و احیاء صنایع دستی منسوخ شده که بطور اختصار به شرح آن پرداخته می شود .

الف) سوزندوزی

سوزندوزی نقش بستن روی پارچه با نخ ، یکی شدن نخ و پارچه با هم و تشکیل نقشی زیبا و سنتی است . سوزندوزی در نقاط مختلف استان به صورتهای گوناگون انجام می شود . در زاهدان سبک دوخت شماره دوزی یا آسان تانکه ، در زابل خامه دوزی ، در منقطه سراسری پریوار دوزی و در محدوده شهرستان ایرانشهر و نیک شهر سوزندوزی دوتاری ، موسم ، چهارتاری و 000 که با توجه به موتیوهای سنتی شکل می گیرد . اما آنچه که در این رشته از صنایع دستی که یکی از رودوزیهای منحصر بفرد کشور به حساب می آید مشترک میباشد ، آمیختگی هنردست و دقت چشم صنعتگر است ، که به همین دلیل سوزندوزی را به عنوان نور چشم زنان بلوچ می شناسند .

ب) سفال سازی

سفال سازی در خطه پهناور سیستان و بلوچستان سابقه ای تاریخی دارد ، از آثار مکشوفه شهر سوخته سیستان تا بقایای برجای مانده سفال در منطقه ایرانشهر ( قلعه بمپور و فنوج ) همه حکایت از قدمت این رشته از صنایع دستی استان دارد .

در 35 کیلومتری شهرستان مرزی سراوان روستائی بنام کلپورگان قرار دارد ، نام این روستا به همراه سفال آن زبان زد خاص و عام است ، آنها که از هنر مایه ای اندوخته اند ، خوب می دانند ، سفال سنتی کلپورگان از جمله سفالهای قدیمی و منحصر بفرد کشور به حساب می آید و سابقه ای چندین هزار ساله دارد .

ساخت آن صرفاً با دست و بدون بهره گرفتن از هر نوع ابزار کار و چرخ سفالگری است . نقش سفال از آمیزش آب با سنگ تی توک و با دست صنعتگر شکل می گیرد.

ج) قالی و قالیچه

بافت قالیچه های سنتی از دیر باز در منطقه سیستان رایج بوده که با توجه به وجود دامهای اصیل و پشم حاصل از آنها ، این هنر _ صنعت نسل به نسل حفظ گردیده . بعدها سبک جدید بافت قالی با دارهای عمودی توسط شرکت فرش و صنایع دستی به این منطقه برده شده و هم اکنون دو نوع بافت (( سنتی و جدید )) در این منطقه انجام می شود . نقشهای گلدانی ، خشتی ، مددخانی و 000 از نقشهای زیبای سنتی قالیچه زابل محسوب می گردند .

قالی زابل با توجه به نوع بافت و گره از مرغوبیت مطلوبی برخوردار و در بازارهای داخلی و حتی خارجی جایگاهی را به خود اختصاص داده است .

د) گلیم بافی

یکی دیگر از رشته های صنایع دستی استان بافت گلیم های سنتی محلی (گلیم بلوچی ) است که در حوالی شهرستان خاش و حومه شهرستان سراوان بافته می شود .

این دست بافت ها با نقوش زیبای سنتی می توانند به عنوان کالایی با ارزش مطرح گردند . در حاشیه مرزی شهرستان زابل نیز بافت گلیم های محلی به شیوه سنتی رایج می باشد .

هـ) سکه دوزی

نوع دیگر از صنایع دستی انحصاری استان سکه دوزی است که به آینه دوزی ، دکمه دوزی نیز معروف و به گویش محلی سامان هم گفته می شود ، سکه دوزی با توجه به تنوع مواد اولیه و رنگارنگی پولکها و درخشش آینه های ریز و درشت طالبان زیادی دارد ، مصرف اصلی آن تزئین اطاقها ، مرکب تازه عروسان می باشد که به علت زیبایی ، کارشناسان صنایع دستی ، نوع کار را در طرحهای متنوع ارائه و آماده عرضه نمودند ، موطن اصلی سکه وزی در منطقه بلوچستان می باشد . اکنون طرحهای کوچک و بزرگ سکه دوزی در آپارتمانها و منازل مسکونی زینت بخش اطاقهای کوچک و بزرگ است .

و) حصیر بافی

وجود نخلهای زینتی کوتاه که در بیابانهای بلوچستان بسیار به چشم می خورد و به گویش محلی عنوان (( پیش Pishz )) را دارد ، باعث بافت مصنوعات حصیری بخصوص طناب حصیری میگردد . مورد مصرف طناب حصیری عمدتاً در نوعی مبلمان خراطی شده ارزان قیمت که در فروشگاه های صنایع دستی عرضه می گردد بیشتر به چشم می خورد ، نوعی زیرانداز ، سجاده حصیری کتور ، سیواس ( کفش حصیری ) ، صافی ، و 000 از جمله طرحهای تولید شده با حصیر است که بیشتر جنبه مصرف محلی دارد .

کشـــاورزی

در استان سیستان و بلوچستان اراضی قابل کشت ( آبی ، دیم ، آیش ) حدود 400 هزار هکتار می باشد که این مقدار حدود 2 درصد مساحت آنرا تشکیل می دهد و کل زمینهای زیرکشت حدود 330 هزار هکتار می باشد که به کشت محصولات زراعی و باغی اختصاص دارند .

سطح زیرکشت محصولات سالانه (هکتار(

سال زراعی / شهرستان

جمع کل

جمع

آبی

دیمی

81- 80

131512

80409

80409

0

ایرانشهر

33990

25519

25519

0

چابهار

2/6410

1826

1826

0

خاش

27226

18789

18789

0

زابل

5/765

7243

7243

0

زاهدان

2/18177

13616

13616

0

سراوان

5/23677

7202

7202

0

سرباز

6/7775

4264

4264

0

نیکشهر

6564

1950

1950

0

وضعیت اجتماعی استان سیستان و بلوچستان
چاپ
براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385 استان سیستان وبلوچستان دارای جمعیتی بالغ بر2405742 نفر بوده که ازاین مقدار1221240نفرمردو1184502نفررازنهاتشکیل می دهندو1193198 نفر در نقاط شهری و 1212544 نفر دیگر در نقاط روستایی سکونت دارند، اکثر جمعیت این استان را مسلمانان تشکیل داده ودرسال 1375 فقط 2590 نفر از ساکنین اقلیتهای مذهبی ( زرتشتی، مسیحی و کلیمی و ..) هستند.

مردم مسلمان ساکن در این منطقه عده ای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و بقیه آنها سنی حنفی مذهب هستند. ساکنین منطقه سیستان و بخشی از جمعیت شهرستان زاهدان اهل تشیع بود و منطقه بلوچستان اکثراٌ سنی مذهبند. از دیر باز مردم این منطقه علیرغم تفاوتهای مذهبی و قومی که با یکدیگر داشته اند، با صلح و صفا و صمیمیت در کنار یکدیگر روزگار گذرانیده اند و این تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز هموارده ادامه دارد. در رژیمهای گذشته بعلت بی توجهی دولتمردان به موضوع آبادانی و عمران این منطقه و عدم وجود مدارس در مناطق روستایی و دور افتاده اکثر جمعیت بالای 40 سال این استان که در نقاط روستایی سکونت داشته اند بیسواد بوده و موفق به فراگیری سواد و تحصیل علم و دانش نگردیده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نهادهای فرهنگی و توسعه آموزش و پرورش به مناطق روستایی و عشایری درصد باسوادان در استان افزایش یافته است.

بگونه ای که بر اساس آمار نامه سال 1375 مرکز آمار ایران از کل جمعیت 6 ساله و بالاتر استان به میزان 068/402/1 نفر حدود 8258/802 نفر باسواد هستند. نسبت با سوادی بین مردان بیش از زنان می باشند از مجموع افراد با سواد 338/466 نفر را مردان و 487/336 را زنان تشکیل می دهند. حال آنکه بعلت عدم وجود مدرسه در مناطق روستایی و عشایری و بدلیل عدم اعزام آموزگاران زن به این مناطق در سالهای قبل از انقلاب اسلامی اکثر دختران و زنان استان از نعمت سواد بی بهره بودند.

از لحاظ گسترش آموزش عالی نیز وضع در سالهای قبل از انقلاب به همین گونه بوده، فقط دانشگاه سیستان و بلوچستان در مرکز استان در زمان رژیم پهلوی تاسیس شده که با ظرفیت بسیار محدود دانشجویان غیر بومی از سایر نقاط کشور در این مرکز به تحصیل اشتغال داشته اند ولی پس از پیروزی انقلاب با رویکرد مناسبی که بمنظور رفع محرومیت از این منطقه در کلان کشور برنامه ریزی شد، با تاسیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، دانشگاه پیام نور ، دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان ، ایرانشهر ، زابل و سایر شهرستانها و در سالهای اخیر دانشگاه زابل راه برای توسعه همه جانبه فرهنگی و اجتماعی استان باز شده و با تلاش و همت مسئولین محلی و مردم استان، آینده ای روشن و امیدوار کننده پیش پای نسل آینده وجود دارد که فردایی بهتر را به ارمغان خواهد آورد

وضعیت اجتماعی استان

شهرستان زاهدان

اقوام وآداب ورسوم

درمیان ساکنان شهرزاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند . زاهدان شهر چند دروازه است که بدلیل مهاجرت پذیری تاکنون فرهنگی یکدست نیافته است . دین و مذهب مهمترین عامل اتحاد و همدلی مردم زاهدان است . وجود اقوام ، ادیان و مذاهب اسلامی مختلف درشهر آنرا به الگویی نمادین برای شهرها در ایران و کشورهای دیگر تبدیل کرده است . علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان وبلوچستان خصوصا شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده و درگیری های قومی و قبیله ای و مذهبی هم همین نکته اساسی است .

ازجمله مهمترین برنامه های مذهبی که هرسال در زاهدان چشمگیراست عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیگر ائمه اطهار (ع) است که هرگروه از مردم به شیوه قومی خویش به عزاداری پرداخته وتنوع در مراسم به گویشها ، زبانها ، آداب و رسوم و …. یک امتیاز معنوی ویژه برای زاهدان به شمار می رود . این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی ، یزدی ، خراسانی ، کرمانی ، ترک و افغان می باشند.

خوراک

ازانواع خوراک های بومی می توان به شیلانچ ، شیرمال ، کهلی ، کباب تنورچه ، آبگوشت ، کشک زرد ، کشک سفید ، تجگی ، قلیفی ، کلوچه و ….. اشاره نمود.

شهرستان زابل (سیستان)

خط

کاوش باستان شناسی در شهر سوخته سیستان روشن نمود که هنگام شکوفایی این فرهنگ در 3200 ق م خط نگارگری در سیستان رواج داشته ار جمله گل نگار دوزنقه ای شکلی است که از آغاز دوران ایلامی در لایه دهم شهرسوخته پیدا شده است در دوره هخامنشی خط رایج در منطقه میخی بود خط اوستایی نیز در بعضی سکه های آن زمان دیده شده است پس از اسلام خط معلقی راابراهیم سجستانی ابداع نمود بعد از شهریاری یعقوب لیث ، زبان و کتاب رایج در سیستان پارسی دری و پهلوی بود.

فرهنگ نامه

تمدنی که اکنون درسیستان شاهدآن هستیم رهاورد مشعلی تابناک است که در طی هزاران سال سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر رسیده است و شامل فرهنگی اصیل در قسمتهای مختلف زندگی وفولکلور منطقه می باشد.

آیین ها و مراسم

درسیستان آیینها برگرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ، و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:

1-آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رودخانه هیرمنداست که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد). ( مراسم جشن گندم ) جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص سیستانی برای هرتازه واردی بسیار جذاب می باشد .

2-آیینهای مذهبی ( عیدفطر، عید غدیر، عیدقربان ومبعث پیامبر –تولد حضرت علی (ع) ومراسم آیینی نیمه شعبانکه مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته ویک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند مراسم سحرخوانی و رمضان خوانی در شب های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .

3-آیین های ملی (نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه وسایرزیارتها میروند و جشن می گیرند وشادی می کنند مراسم وآیینهای بسیار زیبایی نیر در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد.

ادبیات شفاهی

ضرب المثلها ، افسانه های کهن سیستانی ، داستانهای حماسی و اشعار محلی است که ریشه در اعتقادات و باورهای سنتی واصیل مردم دارد.

موسیقی سنتی

موسیقی برگرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار است و دارای قدمتی کهن است در موسیقی سازی ، انواع سازهای محلی از جمله قیچک ، نی ، دایره ، سرنا و ساز ودهل استفاده میگردد که توسط هنرمندان بومی در خود منطقه ساخته می شود و درکنار موسیقی آوازی و مقامی که برگرفته از احساسات و فولکلور مردم است در ردیف ها و آواها به صورت دوبیتی ها ، ( سیتکها ) رباعی ها ، لالایی ها و به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.

رقص شمشیر از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی درمنطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی با شور واشتیاق خاصی در جشنها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد.

بازیها و ورزشهای محلی

کشتی کچ گردان Kach خاستگاه دیرینه ای در سیستان دارد وبسیاری از فنون آن اکنون در کشتی آزاد که ورزش ملی ایران است اجرا می گردد.کودی Kavade از بازی های محلی و اصیل سیستانی است هم اکنون به عنوان ورزش بومی و رسمی شهرت بین الملل یافته و در بیشترمسابقات برگزار می گردد:

خسو Khoso – شنا – چوک بازی – چوب بازی و رقص شمشیر مناسکی آیینی که از قدمت و اعتبار ویژه ای در سیستان برخوردار است و دربیشتر جشنها برگزار می گردد.

معماری

یکی از جاذبه های سیستان معماری وبهره گیری مثبت از فرایند چرخه طبیعت در ساخت مساکن است که به بهترین شکل در زندگی مردم نمو دارد.

سوغات منطقه

سوغات محلی در سیستان شامل انواع نان – شیرینی جات محلی ( کلوچه محلی – تجکی – لندو _ قتلمه ) – بورک ، آچار ، کشک و میوه مثل انگور یاقوتی – خربزه و هندوانه زابلی .

انواع صنایع دستی ( قالی – پوشاک محلی – حصیر – گلیم و پارچه )

شهرستان زهک (سیستان )

مراسم و آیین ها

از جمله این آداب ، رسوم و سنن و اعتقادات می توان به مراسم خواستگاری ، ازدواج ، تدفین اموات ، مردم داری ، غزاداری و تعزیه خوانی ، آداب ماه مبارک رمضان ( سحر خوانی و رمضان خوانی ) انفاق ایتام و اکرام ، مراسم خاص بوی مردگان وزندگان زیارت حج و کربلا اشاره نمود.

آوا و موسیقی

دایره یا داره ( دف ) زنان بیشتر در مراسم شادی استفاده واز ساز ( وسیله ای که با دمیدن درآن تولید صوت دلنواز می شود) و دهل ( طبل از چوب و پوست آهو ) مردان استفاده می کرده اند. همین مراسم باصدای دهل وساز همراه با رقص شمشیر است که شکوه و جلوه ای خاص یافته تا آن حد که از گروه موسیقی دهل و ساز سیستانی به عنوان گروه پیشتاز موسیقی سنتی ایرانی در مجامع بین المللی استفاده می شود.

غذاهای محلی و بومی

در روستای این دیار بخصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود که شامل قاتق ( آبگوشت محلی ) اجیزک ( اشکنه ) اجیزک تخم مرغ ( اشکنه تخم مرغ ) تاسوی ( کاچی ) قروت ( کشک سفید) کشک زرد آرد دستمال ( یک نوع فرنی ) نانهای محلی چلبک ، قتلمه ، قیفی ، بورک ، نان تفتان و ترشی و شیرینی جات رخمی ( قره قروت ) کلوچه قندی خرمایی و شیری لندو ( خرما و گندم بریان ) تجکی ( سمنو) وستو ( آرد گندم بریان و شکر ) می شود.

ورزشهای بومی

از زمره این بازیها در این منطقه میتوان به خسوخسو و کبدی اشاره نمود. با حفظ و احیاء آن اکنون ورزشکاران این منطقه در بازیهای فوق ، خوش درخشیده اندو نام کشور را در سطح بین المللی مطرح نموده اند.

شهرستان خاش

پوشاک

لباس مردانه به صورت پیراهن با دامن بلند ، شلوار تقریبا گشاد چین دار و جلیقه با تزئینات سوزن دوزی محلی و کلاه و مندیل می باشد و لباس زنانه با تزئینات بسیار زیبای سوزن دوزی با دست می باشد که شامل سرآستین – جیب یا گپتان –دمپا وسرسینه می باشد.

کشاورزی

شهرستان خاش با دراختیار داشتن 322 هکتار باغات زردآلو ، 320 هکتار باغات انار ، 345 هکتار باغات انگور ، 1368 هکتار باغات پسته و 497 هکتار باغات خرمای آبی ، 3300 هکتار خرمای دیم رتبه دوم پس از سراوان از لحاظ سطح زیرکشت محصولات باغی در استان را دارا است .

بازیهای محلی

1- کتار : که درواقع بصورت شطرنج بین دوتا چهارنفر بازی می شود.

2-چوک : با چهارعدد چوب توسط چهاربازیکن بازی می شود.

3-کپک : گرفتن پای چپ با دست راست که با دست چپ به حریف حمله کرده که مشابه کودی زابلی است .

4- کشتی محلی : گرفتن دست به بند یا کمربند شلوار حریف

طب سنتی

برای درمان مرضهای عام و خاص منطقه از قدیم تاکنون از گیاهان دارویی که در گوشه و کنار این منطقه می روید استفاده می شده که چند نمونه از این گیاهان عبارتند از :

1- سنگ سگار: برای درد دل بچه استفاده می شود.

2- شوتک : برای بچه ها واکثر نوزادان کاربرد دارد.

3- مور: گیاهی تلخ که برای شکم درد استفاده می شود.

4- گونجک : شیره درخت بنه است که برای درمان دندان درد وزنان زائو استفاده میشود.

5- درمنه : محلولی از بوته درمنه است که برای دل درد استفاده میشود بسیار تلخ و بد بو است .

6- اوشترک : ماده ای که از گیاه تیک به دست می آید برای زخمهای عفونتی بیشتر استفاده می شود.

علاوه بر موارد فوق در این منطقه طب سوزنی یا کوبه هم رایج است که با سوزن و توسط افراد قدیمی انجام می شود.

موسیقی

1- لیکو : سازمحلی است که با سه تار و دهل و سرور که بیشتر به بیان رشادتهای افراد که دارای مضمون حماسی است نواخته می شود.

2- نازینک : با ساز ودهل همراه است .

3- هالوکه : توسط زنان در هنگام عزا سروده میشود.

شهرستان ایرانشهر

شعر وموسیقی محلی

سازهایی مثل قیچک ، رباب ، بنجو، تمبورک و دهلک وسازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است .دهل و سرنا از دیگر سازهای رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد. از استادان وهنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیرمحمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینارزهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادربخش آبسالان شاعر معاصر نام برد.

بازیهای محلی

برخی از این بازیها عبارتند از تلکی – هپت سنگ – هدکان رو – لکرشانکی – سرسره بازی و ….

پوشاک

پوشاک مردان شامل یک پیراهن بلند و شلوارگشاد و بسیار پرچین به همراه دستار یا لنگی بردور سر می باشد. پوشاک زنان بلوچ نیز تقریبا مشابه پوشاک مردان است بااین تفاوت که بخشهایی از سرآستین ، سرپاچه و قسمت پیش و جلوی پیراهن رابا قطعات پارچه با زیباترین نقش های بومی و محلی رنگارنگ سوزن دوزی شده تزئین نموده اند ، رنگ ونقش این تزئینات سوزن دوزی شده در مناطق مختلف بلوچستان اندکی با هم متفاوت می باشد.

صنایع دستی و هنرهای سنتی :

تکه دوزی ، بلوچی دوزی ، گلیم ، حصیر ، سبد ، زیورآلات سنتی ، البسه محلی ، از مشهورترین صنایع دستی و محصولات این شهرستان می باشد.

شعر وموسیقی محلی

سازهایی مثل قیچک ، رباب ، بنجو، تمبورک و دهلک وسازهای ضربی مانند تشت و کوزه که خاص منطقه است .دهل و سرنا از دیگر سازهای رایج بویژه در منطقه دلگان رونق افزای جشن و سرور می باشد. از استادان وهنرمندان بنام ایرانشهر می توان از استاد شیرمحمد اسپندار نوازنده دونلی و غلامرسول دینارزهی خواننده و نوازنده موسیقی بلوچی و قادربخش آبسالان شاعر معاصر نام برد.

بازیهای محلی

برخی از این بازیها عبارتند از تلکی – هپت سنگ – هدکان رو – لکرشانکی – سرسره بازی و ….

شهرستان سراوان

خوراک :

1- شولو و کشک از آرد ذرت آرد گندم و ادویه مخصوص تهیه می شود.

2- تباهه خوراکی از گوشت بوده است گوسفند را به مدت یک تا دوسال پروار و ذبح می کنند . گوشت آنرا تکه تکه کرده و پس از اندود نمک ، زردچوبه و پودر انار دانه معمولا در فضای باز و یا داخل اطاق بزرگ آویخته و پس از خشک شدن در فصل زمستان از آن استفاده می کنند.

شیرینیجات : حلواشکری ، حلوابری ، حلوا چنگال ، حلوا خرمه ای ، حلوا آبی

ترشیجات : حرام ( ترشی لیمو) ، ترشی انبه

سوغات شهرستان

سوزن دوزی ، سفال کلپورگان ، خرما ، حصیربافی و سکه دوزی می باشد.

مشاهیر

دکتر رحمانی ، حمیدالله میرمرادزهی در رشته حقوق ، مولوی شهداد مسکانزهی نیز از مشاهیر علمای منطقه است که از وی بیش از 20 جلد کتاب در زمینه تالیف و ترجمه علوم ومعارف اسلامی به یادگار مانده است . مولوی عبدالعزیز ساداتی نیز از مشاهیر منطقه است که با احیای حوزه علمیه دارالعلوم زنگیان که از آن طلاب زیادی فارغ التحصیل شدند.

شهرستان سرباز

پوشاک

لباس مردان اغلب به رنگ روشن می باشد و برای جلوگیری از تابش مستقیم آفتاب عمامه ای دور سرمی پیچند و شال یا لنگی بر روی شانه می اندازند . پوشاک زنان بلوچ علاوه بر اینکه تحت تاثیر شرایط آب و هوایی منطقه است ، متاثر از فرهنگ کشورهای پاکستان و هندوستان قرار دارد . لباس زنان بلوچ به طرز شگفت آوری سوزندوزی و یا گلدوزی شده اند و روسری یا سریگ زنان نیز سوزندوزی و قلاب دوزی می شوند.

آداب و رسوم

مراسم تولد

درهنگام تولد نوزاد به مدت هفت شب با حلوای محلی شیرگی که از شیره خرما درست می شود از اطرافیان پذیرایی می کنند . در روز ششم برای نوزاد پسر دوگوسفند و برای نوزاد دختر یک گوسفند قربانی و بین اطرافیان تقسیم می کنند.

سوگواری

در مراسم سوگواری زنان پارچه سیاهی دورکمر بسته و دست ها را مشت بر روی سینه و درحالت نشسته به زانو به مدت چهل روز می زدند. تا یکسال از خانه بیرون نرفته و لباس های سیاه پوشیده ومردم را دعوت به قرآن خوانی می کنند.

بازیهای محلی

از مهمترین بازیهای رایج در منطقه میتوان کپگ ( بازی با پا ) ، وررود ( بازی روی زمین ) ، انجلاسکی ، چک تلی ، چیتی ، هفت سنگی ، 9 خانه ای ، دارگلی ( معمولا در آب صورت می گیرد) ، مجولی را مربوط به بازیهای پسرانه و 6 خانه ای ، دولکی ( بازی با سنگ های کوچک ) ، چم بندکی ( باز و بسته شدن چشم ) ، دوتک ( عروسک بازی ) ، منگلیکی ( بازی النگو) ، بازی با نخ ( تردستی ) از بازهای دخترانه نام برد که از قدمت طولانی برخوردارند.

سفالگری

یکی از منطقه های حاصلخیز و سربز بلوچستان بخش سرباز که در فاصله 60 کیلومتری راسک مرکز این شهرستان واقع است در یکی از روستاهای اطراف این بخش به نام کوه میتگ یک خانواده سفالگر زندگی می کنند. هم اکنون چهار مرد ویک زن آخرین بازمانده های گروه بزرگ سفال سازان این روستای چند صدساله است . ایشان خاک مورد مصرف خود را از روستای انزاء در نزدیکی محل زندگی شان تهیه می کنند این سفالگران ساخته های خود رابرای فروش به شهرهای چابهار ، نیکشهر و ایرانشهر می برند و تنها کسانی که این هنر را آموزش می بینند فرزندان خود آنها هستند . قابل ذکر است که سفالهای این منطقه عاری از هرگونه پوشش لعابی و مانند آن هستند.

مهمترین انواع صنایع دستی شهرستان سرباز عبارتند از :

سوزن دوزی ، سکه دوزی ، گلیم بافی ، زیورآلات سنتی ، البسه محلی ، حصیربافی و سفال.

شهرستان نیکشهر

شیرینیجات سنتی منطقه

انواع واقسام شیرینیجات :

1- حلوای قندی 2- حلوای شیره ای 3- خرما بریچ 4- چنگال 5- موش 6- ملائی

انواع نان

1- نان تینموش 2- نان تینی 3- نان القاری 4- نان ترونی 5- نان حلکاکی 6- نان دوتینگی 7- نان کمانچ نان پرانی 8- نان برنجی

غذاهای محلی

تباهگ Tobahig) ) وانباگ

آوازها و ذکرها درآئین مالد ( پیرپتر)

یک دسته از مشهورترین این آوازها لیکو ، زهیروک ، کردی ، موتک ، شعر ، شعرهای حماسی مانند میرقنبر ، چاکر و گوهرام و …. وشعرهای تاریخی مانند دادشاه بلوچ وجیندخان ، اشعار عاشقانه مانند عزت ومیرک وآوازهای گواتی وآوازهای مالد ( آیین مربوط به شفا ) هستند . آوازهای گواتی و مالد آوازهایی هستند که در طول اجرای مراسم آئینی گواتی و مالد (پیرپتر ) خواند می شوند.

دسته دیگر آوازهای عروسی ، زامان وتولد است نازینک ، لارو ، هالو ، شپتاکی ، سپت ، لولی و ….

صنایع دستی

حصیربافی در هلونچگان

روستای هلونچگان از توابع بخش قصرقند مرکز تولیدحصیرمی باشد که برای فروش به شهر قصرقند آورده می شود. مواد اولیه آن از درخت نخل تامین می شود. انواع زیرانداز ، سایه انداز ، کیف و … با این روش ساخته می شود.

سفال سازی در هلونچگان

روستای هلونچگان از توابع بخش قصرقند مرکز تولید سفال می باشد. خاک آن از کوههای شادیگر تامین می شود . این سفال در خانه ها توسط زنان تولید می شود . ظروف آشپزخانه ، کوزه های آب وگول های چاه در این محل تولید می شود.

شهرستان کنارک

فرهنگ عامه

ساکنان کنارک بلوچ واز نژاد آریایی هستند. زبان اغلب مردم ، بلوچی و به گویش مکرانی سخن می گویند.

پوشاک

لباس زنان و دختران

درچندتکه برجسته شامل بالاتنه ( زی یا زیگ یا جیگ ) ، قسمت روی شکم تا انتهای دامن ( گفتان ، گوپتان یا جیب ) ، سرآستین ( آستونک ) ، سرپاچه شلوار( شلوار دپ ) است و نیز برسر خود تکه یا سریک که کمی بزرگتر از چارقد است می بندند.

لباس مردان

تشکیل شده از پیراهن بلندی که تاسرزانو و گاهی پایین تربوده و به طورمتوسط شامل پنج و نیم مترپارچه است که آن را جامگ می نامند. شلوار تشکیل شده از سه متر و نیم تا چهارمتر پارچه و به جای کمربند، نخی به نام هنجگ یا سرن بند استفاده می شود . بعضی از مردان شال بر سر میپیجند که آن را لنگته یا مندیل یا پاک می نامند.

خوراک

1- بتوماش : نوعی غذای محلی که از ترکیب برنج و ماش می باشد . برای تهیه ابتدا ماش را سرخ کرده و با آسیای دستی آسیاب کرده و ماش ، برنج و آب را مخلوط نموده و دوری می گذارند.

2- شودوده : نوعی غذای محلی است که از سرخ کردن خرما با روغن که گاهی به آن کنجد و بادام نیز اضافه می شود تهیه می گردد.

3- ماشینگ : نوعی سوپ ماش که با نان خورد می شود.

4- کیش : مغز درخت خرمای جوان که شیرین و سفیدرنگ است .

5- دلگ : برنج کوبیده شده که با آب به صورت شل تهیه می شود.

6- ناروش : خورشت که اغلب با خورشت ماهی (کوگئرت ) و خورشت مرغ مصرف می شود.

7- بریانی : ماننداستامبولی است طبخ آن را با مرغ و ماهی به همراه ادویه فراوان و تند مصرف می باشد.

8- انباغ : مرغ را ریش ریش کرده وبه همراه شنبلیله کاملا سرخ می کنند.

9- شیلانج : کشک را درهاون می کوبند و باآب و کمی روغن داغ می کنند.

10-تباهگ : گوسفند را درزمستان پس از ذبح و درآوردن پوست د رهوای آزاد به ریسمانی می آویزند تا خشک شود و به آن کمی آب انار و نمک می زنند این گوسفند خشک شده را در طول زمستان تکه تکه کرده و می خورند گاه نیز همراه آن برنج مصرف می کنند.

انواع نان ها

1- خمیر : مانند نان تافتون است .

2- تی موش : نان نازکی است نازکتر از لواش آن را فطیر هم می گویند چون با خمیر بی مایه درست می شود.

3- نان روغنی تنوری : حلکاری

4- نان ذرت:سرهو = ذرت قرمز

5- نان کماچ یا ریگی ( خوری ، هوری )

6- نان روغنی روتابه

شهرستان چابهار

مردم شناسی و فرهنگ عامه

الف) اعیاد و جشن ها

عیدقربان وعید فطر را به ویژه بسیار باشکوه برگزار میکنند و به مدت 3 روز به دید و بازدید هم رفته و درجشن و سرور به سرمی برند.

ب )پوشاک

مردان بلوج لباسی ساده و بلند به همراه دستاری که عموما سفید است برتن دارند. پوشاک زنان ودختران از زیبایی خاصی برخوردار است در دوخت و تزئین لباسهای زنانه از هنر منحصر به فرد سوزن دوزی و پریوار دوزی بلوچ استفاده می شود. آنچه زیبایی البسه زنان بلوچ را کامل می کند زیورآلاتی از طلا و جواهراست که ساخت آنها نیز یکی از هنرهای سنتی و اصیل منطقه است .

ج ) غذاها ونان های محلی

غذاها: بتوماش ، شودوده ، بتوهواری ، ماشینگ ، پاکگین ماهیک ، کورک ، گلوهک ، ناروش ، کیش ، دلک .

در گویش محلی به نان نگن گفته می شود و شامل انواع ذیل است :

1- تینی : نان هایی که روی صفحه فلزی ( تابه آهنی ) پخته می شوند و عبارتند از :

تین موش ، تینی روغنی ، دک ، سی سرک ، ست پوری ، رتی

2- گجری سنت یا نان تنوری : حمیری ، جویه نان ، تاپگی

3- نان مخصوص عشایر: پناریک ، پورانی

4- نان ذرت : شلو ، رحتو ، شلو ، تیموش ، بکد

آلات موسیقی

1- سرور یاقیچک

2- رباب :از سازهای مضرابی است

3-تمبورک یا سه تار

4- سورنا : در مراسم عروسی همراهی دهل می باشد

5- دهل بزرگ

6- تمبوک : دهل کوچکتری می باشد که کنار دهل بزرگ سورنا را همراهی می کند

7- دهلک : دهل دوطرفه کوچک و بلندی است .

8- دهل بزرگ لیوا : دهل رحمانی بزرگ و حجیمی است که تنها در مراسم رقص لیوا از آن استفاده می شود.

9- دهل مگرمان : طبل بلند یک طرفه است در قدیم برای خبررسانی استفاده می شده است

10 – نل : قلم –نی

11- سما یا دف

12- بینجو

صنایع دستی

سوزن دوزی ، سکه دوزی ( سامان ) ، حصیربافی ، ساخت ابزار و آلات موسیقی ، صنایع دستی دریایی .

وضعیت اجتماعی استان
براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1385 استان سیستان وبلوچستان دارای جمعیتی بالغ بر2405742 نفر بوده که ازاین مقدار1221240نفرمردو1184502نفررازنهاتشکیل می دهندو1193198 نفر در نقاط شهری و 1212544 نفر دیگر در نقاط روستایی سکونت دارند، اکثر جمعیت این استان را مسلمانان تشکیل داده ودرسال 1375 فقط 2590 نفر از ساکنین اقلیتهای مذهبی ( زرتشتی، مسیحی و کلیمی و ..) هستند.

مردم مسلمان ساکن در این منطقه عده ای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و بقیه آنها سنی حنفی مذهب هستند. ساکنین منطقه سیستان و بخشی از جمعیت شهرستان زاهدان اهل تشیع بود و منطقه بلوچستان اکثراٌ سنی مذهبند. از دیر باز مردم این منطقه علیرغم تفاوتهای مذهبی و قومی که با یکدیگر داشته اند، با صلح و صفا و صمیمیت در کنار یکدیگر روزگار گذرانیده اند و این تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز هموارده ادامه دارد. در رژیمهای گذشته بعلت بی توجهی دولتمردان به موضوع آبادانی و عمران این منطقه و عدم وجود مدارس در مناطق روستایی و دور افتاده اکثر جمعیت بالای 40 سال این استان که در نقاط روستایی سکونت داشته اند بیسواد بوده و موفق به فراگیری سواد و تحصیل علم و دانش نگردیده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس نهادهای فرهنگی و توسعه آموزش و پرورش به مناطق روستایی و عشایری درصد باسوادان در استان افزایش یافته است.

بگونه ای که بر اساس آمار نامه سال 1375 مرکز آمار ایران از کل جمعیت 6 ساله و بالاتر استان به میزان 068/402/1 نفر حدود 8258/802 نفر باسواد هستند. نسبت با سوادی بین مردان بیش از زنان می باشند از مجموع افراد با سواد 338/466 نفر را مردان و 487/336 را زنان تشکیل می دهند. حال آنکه بعلت عدم وجود مدرسه در مناطق روستایی و عشایری و بدلیل عدم اعزام آموزگاران زن به این مناطق در سالهای قبل از انقلاب اسلامی اکثر دختران و زنان استان از نعمت سواد بی بهره بودند.

از لحاظ گسترش آموزش عالی نیز وضع در سالهای قبل از انقلاب به همین گونه بوده، فقط دانشگاه سیستان و بلوچستان در مرکز استان در زمان رژیم پهلوی تاسیس شده که با ظرفیت بسیار محدود دانشجویان غیر بومی از سایر نقاط کشور در این مرکز به تحصیل اشتغال داشته اند ولی پس از پیروزی انقلاب با رویکرد مناسبی که بمنظور رفع محرومیت از این منطقه در کلان کشور برنامه ریزی شد، با تاسیس دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، دانشگاه پیام نور ، دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان ، ایرانشهر ، زابل و سایر شهرستانها و در سالهای اخیر دانشگاه زابل راه برای توسعه همه جانبه فرهنگی و اجتماعی استان باز شده و با تلاش و همت مسئولین محلی و مردم استان، آینده ای روشن و امیدوار کننده پیش پای نسل آینده وجود دارد که فردایی بهتر را به ارمغان خواهد آورد.

وضعیت اجتماعی استان

شهرستان زاهدان

اقوام وآداب ورسوم

درمیان ساکنان شهرزاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند . زاهدان شهر چند دروازه است که بدلیل مهاجرت پذیری تاکنون فرهنگی یکدست نیافته است . دین و مذهب مهمترین عامل اتحاد و همدلی مردم زاهدان است . وجود اقوام ، ادیان و مذاهب اسلامی مختلف درشهر آنرا به الگویی نمادین برای شهرها در ایران و کشورهای دیگر تبدیل کرده است . علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان وبلوچستان خصوصا شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده و درگیری های قومی و قبیله ای و مذهبی هم همین نکته اساسی است .

ازجمله مهمترین برنامه های مذهبی که هرسال در زاهدان چشمگیراست عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیگر ائمه اطهار (ع) است که هرگروه از مردم به شیوه قومی خویش به عزاداری پرداخته وتنوع در مراسم به گویشها ، زبانها ، آداب و رسوم و …. یک امتیاز معنوی ویژه برای زاهدان به شمار می رود . این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی ، یزدی ، خراسانی ، کرمانی ، ترک و افغان می باشند.

خوراک

ازانواع خوراک های بومی می توان به شیلانچ ، شیرمال ، کهلی ، کباب تنورچه ، آبگوشت ، کشک زرد ، کشک سفید ، تجگی ، قلیفی ، کلوچه و ….. اشاره نمود.

شهرستان زابل (سیستان)

خط

کاوش باستان شناسی در شهر سوخته سیستان روشن نمود که هنگام شکوفایی این فرهنگ در 3200 ق م خط نگارگری در سیستان رواج داشته ار جمله گل نگار دوزنقه ای شکلی است که از آغاز دوران ایلامی در لایه دهم شهرسوخته پیدا شده است در دوره هخامنشی خط رایج در منطقه میخی بود خط اوستایی نیز در بعضی سکه های آن زمان دیده شده است پس از اسلام خط معلقی راابراهیم سجستانی ابداع نمود بعد از شهریاری یعقوب لیث ، زبان و کتاب رایج در سیستان پارسی دری و پهلوی بود.

فرهنگ نامه

تمدنی که اکنون درسیستان شاهدآن هستیم رهاورد مشعلی تابناک است که در طی هزاران سال سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر رسیده است و شامل فرهنگی اصیل در قسمتهای مختلف زندگی وفولکلور منطقه می باشد.

آیین ها و مراسم

درسیستان آیینها برگرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ، و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:

1-آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رودخانه هیرمنداست که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد). ( مراسم جشن گندم ) جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص سیستانی برای هرتازه واردی بسیار جذاب می باشد .

2-آیینهای مذهبی ( عیدفطر، عید غدیر، عیدقربان ومبعث پیامبر –تولد حضرت علی (ع) ومراسم آیینی نیمه شعبانکه مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته ویک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند مراسم سحرخوانی و رمضان خوانی در شب های ماه مبارک رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .

3-آیین های ملی (نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه وسایرزیارتها میروند و جشن می گیرند وشادی می کنند مراسم وآیینهای بسیار زیبایی نیر در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد.

ادبیات شفاهی

ضرب المثلها ، افسانه های کهن سیستانی ، داستانهای حماسی و اشعار محلی است که ریشه در اعتقادات و باورهای سنتی واصیل مردم دارد.

موسیقی سنتی

موسیقی برگرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار است و دارای قدمتی کهن است در موسیقی سازی ، انواع سازهای محلی از جمله قیچک ، نی ، دایره ، سرنا و ساز ودهل استفاده میگردد که توسط هنرمندان بومی در خود منطقه ساخته می شود و درکنار موسیقی آوازی و مقامی که برگرفته از احساسات و فولکلور مردم است در ردیف ها و آواها به صورت دوبیتی ها ، ( سیتکها ) رباعی ها ، لالایی ها و به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.

رقص شمشیر از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی درمنطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی با شور واشتیاق خاصی در جشنها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد.

بازیها و ورزشهای محلی

کشتی کچ گردان Kach خاستگاه دیرینه ای در سیستان دارد وبسیاری از فنون آن اکنون در کشتی آزاد که ورزش ملی ایران است اجرا می گردد.کودی Kavade از بازی های محلی و اصیل سیستانی است هم اکنون به عنوان ورزش بومی و رسمی شهرت بین الملل یافته و در بیشترمسابقات برگزار می گردد:

خسو Khoso – شنا – چوک بازی – چوب بازی و رقص شمشیر مناسکی آیینی که از قدمت و اعتبار ویژه ای در سیستان برخوردار است و دربیشتر جشنها برگزار می گردد.

معماری

یکی از جاذبه های سیستان معماری وبهره گیری مثبت از فرایند چرخه طبیعت در ساخت مساکن است که به بهترین شکل در زندگی مردم نمو دارد.

سوغات منطقه

سوغات محلی در سیستان شامل انواع نان – شیرینی جات محلی ( کلوچه محلی – تجکی – لندو _ قتلمه ) – بورک ، آچار ، کشک و میوه مثل انگور یاقوتی – خربزه و هندوانه زابلی .

انواع صنایع دستی ( قالی – پوشاک محلی – حصیر – گلیم و پارچه )

شهرستان زهک (سیستان )

مراسم و آیین ها

از جمله این آداب ، رسوم و سنن و اعتقادات می توان به مراسم خواستگاری ، ازدواج ، تدفین اموات ، مردم داری ، غزاداری و تعزیه خوانی ، آداب ماه مبارک رمضان ( سحر خوانی و رمضان خوانی ) انفاق ایتام و اکرام ، مراسم خاص بوی مردگان وزندگان زیارت حج و کربلا اشاره نمود.

آوا و موسیقی

دایره یا داره ( دف ) زنان بیشتر در مراسم شادی استفاده واز ساز ( وسیله ای که با دمیدن درآن تولید صوت دلنواز می شود) و دهل ( طبل از چوب و پوست آهو ) مردان استفاده می کرده اند. همین مراسم باصدای دهل وساز همراه با رقص شمشیر است که شکوه و جلوه ای خاص یافته تا آن حد که از گروه موسیقی دهل و ساز سیستانی به عنوان گروه پیشتاز موسیقی سنتی ایرانی در مجامع بین المللی استفاده می شود.

غذاهای محلی و بومی

در روستای این دیار بخصوص روستاهای نمونه گردشگری غذاهای سنتی هنوز طبخ می شود که شامل قاتق ( آبگوشت محلی ) اجیزک ( اشکنه ) اجیزک تخم مرغ ( اشکنه تخم مرغ ) تاسوی ( کاچی ) قروت ( کشک سفید) کشک زرد آرد دستمال ( یک نوع فرنی ) نانهای محلی چلبک ، قتلمه ، قیفی ، بورک ، نان تفتان و ترشی و شیرینی جات رخمی ( قره قروت ) کلوچه قندی خرمایی و شیری لندو ( خرما و گندم بریان ) تجکی ( سمنو) وستو ( آرد گندم بریان و شکر ) می شود.

ورزشهای بومی

از زمره این بازیها در این منطقه میتوان به خسوخسو و کبدی اشاره نمود. با حفظ و احیاء آن اکنون ورزشکاران این منطقه در بازیهای فوق ، خوش درخشیده اندو نام کشور را در سطح بین المللی مطرح نموده اند.

شهرستان خاش

پوشاک

لباس مردانه به صورت پیراهن با دامن بلند ، شلوار تقریبا گشاد چین دار و جلیقه با تزئینات سوزن دوزی محلی و کلاه و مندیل می باشد و لباس زنانه با تزئینات بسیار زیبای سوزن دوزی با دست می باشد که شامل سرآستین – جیب یا گپتان –دمپا وسرسینه می باشد.

کشاورزی

شهرستان خاش با دراختیار داشتن 322 هکتار باغات زردآلو ، 320 هکتار باغات انار ، 345 هکتار باغات انگور ، 1368 هکتار باغات پسته و 497 هکتار باغات خرمای آبی ، 3300 هکتار خرمای دیم رتبه دوم پس از سراوان از لحاظ سطح زیرکشت محصولات باغی در استان را دارا است .

بازیهای محلی

1- کتار : که درواقع بصورت شطرنج بین دوتا چهارنفر بازی می شود.

2-چوک : با چهارعدد چوب توسط چهاربازیکن بازی می شود.

3-کپک : گرفتن پای چپ با دست راست که با دست چپ به حریف حمله کرده که مشابه کودی زابلی است .

4- کشتی محلی : گرفتن دست به بند یا کمربند شلوار حریف

طب سنتی

برای درمان مرضهای عام و خاص منطقه از قدیم تاکنون از گیاهان دارویی که در گوشه و کنار این منطقه می روید استفاده می شده که چند نمونه از این گیاهان عبارتند از :

1- سنگ سگار: برای درد دل بچه استفاده می شود.

2- شوتک : برای بچه ها واکثر نوزادان کاربرد دارد.

3- مور: گیاهی تلخ که برای شکم درد استفاده می شود.

4- گونجک : شیره درخت بنه است که برای درمان دندان درد وزنان زائو استفاده میشود.

5- درمنه : محلولی از بوته درمنه است که برای دل درد استفاده میشود بسیار تلخ و بد بو است .

6- اوشترک : ماده ای که از گیاه تیک به دست می آید برای زخمهای عفونتی بیشتر استفاده می شود.

علاوه بر موارد فوق در این منطقه طب سوزنی یا کوبه هم رایج است که با سوزن و توسط افراد قدیمی انجام می شود.

تمامی حقوق مادی و معنوی این سایت متعلق به پرتال تحلیلی و خبری اخبار مرز (مرزنیوز) میباشد.