گزارش ویژه؛
جنگ‌های استراتژیک ایران با قدرت‌ها بر سر قفقاز

به گزارش مرزنیوز و به نقل از خبر فوری؛ برخی خبرها حاکی از این است که روسیه در مساله کریدور «زنگزور» طرف آذربایجان را گرفته و مسکو تلاش دارد که ایران را راضی کند که دست از حمایت از ارمنستان بردارد.

به نظر می رسد ایران وارد رقابت جدیدی در قفقاز می شود. قفقاز همان منطقه ای است که در تاریخ ایران نقش برجسته ای داشته و ایران بارها برای تسلط بر این منطقه وارد چالش با دیگر قدرت ها شده است.

منطقه قفقاز از دیرباز منطقه ای مهم برای ایران بوده است. کشور ما در تمام ادوار تاریخی، رقابتی سخت با قدرت های جهانی یا منطقه ای بر سر نفوذ بر قفقاز داشته است. بسیاری از رقابت ها و جنگ های ایران اشکانی و ساسانی با امپراتوری روم بر سر قفقاز بوده است. رومی ها به خصوص بعد از کنستانتین و رسمی شدن مسیحیت، به این بهانه که ارمنی ها مسیحی هستند تلاش می کردند مناطق مسیحی نشین قفقاز را از ایران جدا کنند.

بعد از فتح ایران به دست اعراب و تشکیل حکومت های محلی، رقابت های سیاسی و ژئوپولیتیک در قفقاز ادامه یافت. در ابتدا حکومت عباسیان و امپراتوری بیزانس بر سر قفقاز به رقابت پرداختند. برخی حکام محلی ایرانی از این رقابت استفاده کرده و در آذربایجان و ارمنستان علم قیام و تشکیل حکومت مستقل برافراشتند. بعد از شکل گیری حکومت های محلی فارس و ترک تبار، رقابتی جدی میان امیرنشینان مختلف بر سر حکومت بر قفقاز به وجود آمد.

با شکل گیری ایران مدرن در عصر صفوی، رقابت بر سر قفقاز وارد فاز جدیدی شد. اگرچه بیشتر مناطق قفقاز در دست حکومت ایران بود اما ترکان عثمانی به بهانه حمایت از سنی های ساکن این منطقه شروع به جنگ با ایران کردند. با نابودی صفویه و ورود ایران به عصر هرج و مرج، حکومت های محلی مختلفی در گرجستان و ارمنستان تشکیل شد. در زمان کریم خان زند، منطقه گرجستان به طور کامل به استقلال رسید. این استقلال مورد حمایت امپراتوری جدید شمالی یعنی روسیه قرار گرفت.

با نابودی زندیه و روی کار آمدن آقا محمدخان قاجار، غائله گرجستان به پایان رسید. بنیانگذار قاجاریه به تفلیس لشکرکشی کرد و مجددا قفقاز را به تصرف درآورد.

با وجود تسلط نسبی ایران بر قفقاز، دخالت روسیه در امور شهرهای این منطقه، مجددا باعث فوران آتش آشوب گردید. در زمان فتحعلی شاه قاجار، امپراتوری روسیه دخالت خود را وارد فاز جدیدی کرد و به قفقاز لشکر کشید. نتیجه این لشکرکشی جنگ ۱۲ ساله میان ایران و روسیه بود. ایران در این جنگ ها شکست خورد و مجبور شد تقریبا تمام قفقاز را به روس ها ببخشد.

بعد از انعقاد قرارداد گلستان و ترکمنچای، وضعیت ایران در قفقاز تغییر کرد. ایران دیگر بازیگر اصلی این منطقه نبود اما همچنان، نفوذ فرهنگی و اجتماعی زیادی در این منطقه داشت. تعامل اجتماعی ایران با باکو، نخجوان، ایروان و تفلیس باعث شد ارتباطات فرهنگی و سیاسی این مناطق با هم نیز بیشتر شود. اوج این تعامل در زمان انقلاب مشروطه بود. بسیاری از آذری ها و گرج ها و ارمنی ها وارد ارتش انقلاب مشروطه در آذربایجان و گیلان شدند و برای ستارخان و میرزا کوچک خان جنگیدند.

انقلاب کمونیستی شوروی تعامل ایران و قفقاز را وارد دوره جدیدی کرد. نفوذ سوسیالیسم انقلابی در مناطق غربی و شمالی ایران زیاد شد و این نفوذ از مجرای قفقاز صورت می گرفت. اوج این نفوذ به غائله حزب دموکرات آذربایجان به رهبری سید جعفر پیشه وری و جدایی آذربایجان ازایران منجر شد.

با نابودی شوروی و ایجاد فدراسیون روسیه، نحوه تعامل ایران و قفقاز مجددا دچار تغییر شد. قفقاز به سه کشور گرجستان و آذربایجان و ارمنستان تبدیل شد. این سه کشور جدید اختلافات مذهبی و مرزی زیادی با هم داشتند و به لحاظ سیاسی و ژئوپولیتیک هم به روسیه وابسته بودند. این مساله باعث شدایران در نحوه تعاملاتش با این کشورها احتیاط کند. مع الوصف، با استقلال گرجستان و آذربایجان و ارمنستان نفوذایران در این مناطق بیشتر شد. این نفوذ به خصوص، از طریق فرهنگ مشترک با مردم قفقاز صورت گرفت.

جنگ جدیدایران با ترکیه و روسیه بر سر زنگزور؟

با نزدیک شدن الهام علی‌اف به ترکیه و اسرائیل، آغاز جنگ دوم قره باغ و شکست ارمنستان از نیروهای آذربایجان و ترکیه، جنگ اوکراین و کاهش کنترل گری روسیه بر قفقاز، منطقه وارد دوره جدیدی شد. افزایش توان سیاسی و نظامی آذربایجان باعث شد ارمنستان در وضعیت سختی قرار بگیرد. از آن سو، روسیه بالاجبار نفوذ خود را در بازی های استراتژیک منطقه کم کرد و این مساله باعث شد که نفوذ ترکیه بیشتر شود.

نتیجه تغییر بازی در منطقه و چرخش موقعیت کشورها، ایجاد مساله «کریدور زنگزور» بود. زنگزور یکی از مهمترین مسیرهای حمل و نقل زمینی در قفقاز است که جمهوری آذربایجان را از طریق ارمنستان به روسیه و ترکیه متصل و زمینه را برای ارتباط آسیا، اروپا و خاورمیانه فراهم می سازد. این منطقه در حال حاضر در دست ارمنستان است اما آذربایجان به دنبال کنترل کامل این منطقه است. اگر این اتفاق بیفتد، دو منطقه آذربایجان یعنی نخجوان و منطقه اصلی بدون دخالت ایست بازرسی های ارمنستان، به هم وصل می شوند. همچنین، این کار باعث ایجاد یک راه ارتباطی کامل میان کشورهای حوزه دریای خزر و ترکیه می شود.

به جز این، تسلط باکو بر زنگزور منجر به قطع دائم مرزهای ایران و ارمنستان می گردد. از این رو در معنای وسیع، زنگزور دالانی ژئوپلیتیکی است که استان آذربایجان شرقی درایران را از مسیر ترانزیت ترکیه به باکو حذف می ‌کند.

ایران بارها اعلام کرده که حاضر نیست بر سر منافع ملی خود با کشور دیگر مصالحه کند. قطع ارتباط ایران و ارمنستان و تسلط کامل باکو بر زنگزور برای ایران نتایج بدی خواهد داشت و به افزایش قدرت استراتژیک و اقتصادی ترکیه و آذربایجان منجر خواهد شد. تا سال گذشته، روسیه نیز بر برابری توان کشورهای قفقاز تاکید داشت اما با بدتر شدن وضعیت میدانی روسیه در جنگ با اوکراین، سیاست مسکو تغییر کرد و تلاش کرد برای دور زدن تحریم های اروپا، یک خط تجاری مستقیم از آذربایجان و ترکیه تا شرق ایجاد کند. این خط تجاری مستقیم از طریق تسلط آذربایجان بر زنگزور تحقق خواهد یافت.

به نظر می رسدایران مجددا در شرایط تاریخی خود قرار گرفته است.ایران وارد رقابت تاریخی با وارث عثمانی یعنی ترکیه و وارث شوروی و تزارها یعنی روسیه می شود. باید دید کشور تا چه حدی می تواند در این رقابت موفق شود.

لینک کوتاه: https://marznews.com/?p=211729