ابوالفتح غیاث الدین عمربن ابراهیم خیام نیشابوری را که معاصرانش به حکمت، فلسفه، ریاضی، طب و نجوم می شناختند به سبب اشعار نغز و ابتکارش در ابداع ‘تقویم جلالی’ به عنوان معتبرترین و دقیقترین گاهشمار خورشیدی نیز شهرت جهانی دارد و از او تصویر دانشمندی عارف را در اذهان تثبیت کرده است.
مرزنیوز به نقل از ایرنا:خدمات نبوغ آمیز این فرزند خراسان در عرصه های مختلف دانش بشری، ادبیات و ماندگاری آن در تاریخ بشر سبب شد تا ۲۸ اردیبهشت هر سال در تقویم ملی ایران به نام ‘روز ملی بزرگداشت خیام’ نامگذاری شود.
زادگاه خیام نیشابور و زندگانیش قرن پنج و دهه های نخستین سده های ششم هجری بوده است. سال وفاتش ۵۱۷ شمسی و آرامگاهش در شهر نیشابور زیارتگاه صاحبدلان و ادب دوستان است. تاریخ زندگانی او با روایات افسانه آمیز درهم آمیخته و سبب شهرتش به خیام درست معلوم نیست و احتمال داده اند که پدرش خیمه دوز بوده است.
خیام به شهرهای توس، بلخ، بخارا، مرو و بغداد که هریک مرکز علم و فرهنگ آن روزگار و جایگاه دانشمندان و اندیشمندان به نام بود سفر کرده و گویا در همان ایام به زیارت حج نیز رفته است.
خیام در رساله ‘کون و تکلیف’ که در جواب یکی از شاگردان ابن سینا نوشت، خود را شاگرد بوعلی خوانده است بنابراین او در ۴۲۸ هجری که سال وفات ابن سینا است باید جوانی پخته و کامل بوده باشد. وی با علمای طراز اول زمان خود مانند حجت الاسلام محمد غزالی مراوده داشته است. این شاعر بلندآوازه غالبا به تدریس حکمت و مطالعه در علوم ریاضی اشتغال داشته و مشهور است که در تعلیم بخل می ورزیده و حتی گفته اند که به همین سبب آثار زیادی از وی باقی نمانده است.
خیام آثار علمی اش را به زبان عربی تالیف کرد و از جمله آثار مشهور او در علوم ریاضی به کتابهای زیر می توان اشاره کرد:
‘رساله جبر و مقابله’ که مهمترین کتاب ریاضی خیام است. رساله فی شرح ما اشکال من مصادرات کتاب اقلیدس، ‘رساله فی الاحتیال لمعرفه مقداری الذهب و الفضه فی جسم مرکب منهما’ که مقصود از آن بیان دستور ارشمیدس و ترازوی او برای تعیین اوزان اشیاء با توجه به وزن مخصوص هر یک است. ‘لوازم الامکنه’ درباره فصول وعلت اختلاف هوای بلاد و اقالیم، رساله فی الکون و التکلیف و نیز رسالله الجواب من ثلاث مسائل.
از آثار فارسی خیام نیز این کتابهای قابل ذکر هستند: رساله در علم کلیات( یا رساله در کلیات وجود یا رساله وجودیه، ترجمه خطبه الغراء که اصل این خطبه از ابن سینا در توحید باری تعالی است و خیام این خطبه را در سال ۴۷۲ به خواهش یکی از دوستان خود در اصفهان ترجمه کرده است.
قدیمی ترین منابعی را که درباره خیام مطالبی در آنها می توان یافت نیز شامل نامه ای است منتسب به سنایی، کتاب میزان الحکمه عبدالرحمان خازنی، کتاب الزاجر للصغار تالیف زمخشری، چهار مقاله نظامی عروضی سمرقندی وتتمه صوان الحکمه الوالحسن بیهقی است. همچنین کهنترین منابعی که می توان در آنها از رباعیات خیام سراغ گرفت نزهه الارواح و روضه الافراح( تاریخ الحکما) شهروزی، مرصاد العباد نجم الدین رازی و پس از آنها تاریخ جهانگشای جوینی، تاریخ گزیده حمدالله مستوفی، مونس الاحرار بدرالدین جاجرمی و نزهه المجالس جمال خلیل شروانی هستند.
با همه اینها اما شهرت عمده خیام به سبب رباعیات او است. معلوم است که خیام پرگویی را دوست نمی داشته است، نه به تالیف کتابهای مفصل علاقه نشان داده و نه به سرودن اشعار مفصل پرداخته است. احتمال دارد به سبب اشتغال به فلسفه و ریاضی پرداختن به شاعری را برازنده شان خود نمی دانسته و در ماخذ قدیم هم شهرت او به سبب شاعری وی نیست.
خیام در جبر و مقابله پژوهشهای ارزنده ای دارد و در طب و نجوم نیز سرآمد دوران خود بود و شاهزاده سلجوقی را که به مرض آبله گرفتار آمده بود درمان کرد.
* تقویم جلالی
سال ۴۶۷ خیام به فرمان سلطان جلال الدین ملکشاهی به همراه تنی چند از ستاره شناسان روزگار خود، تقویم رایج آن زمان را اصلاح کرد و تقویم جدید را بنیان نهاد. این تقویم به مناسبت انتسابش به جلال الدین سلجوقی به ‘تقویم جلالی’ معروف شد و به عنوان تقویم رسمی ایران قرار گرفت.
* رباعیات
در روزگار خیام، نیشابور در آتش ستیز فرقه های اشعریه، معتزله و اختلافات پر ستیز صاحبان قدرت، حنفیان و شافعیان می سوخت و هر نوع آزادی و آزادی اندیشه از جامعه نیشابور رخت بربسته بود. محیط سیاسی نیز آلوده به تعصب و قشریگری بود که نمونه آشکار این تعصبهای مذهبی و سیاسی را در سیاست نامه خواجه نظام الملک می توان دید. متعصبان آن دوران فلاسفه، حکما و حتی دانشمندانی همچون خیام را دهری و کافر قلمداد می کردند. در چنین زمانه پرآشوب و تنگ نظری است که خیام اندیشه و تاملات فلسفی خود را در قالب اشعاری کوتاه به نام رباعی بی آنکه داعیه شاعری داشته باشد بیان می کند.
هر چند قالب رباعی را خیام ابداع نکرده ولی رباعیاتش شهرت جهانی یافته اند. تعداد رباعیات خیام نباید چندان زیاد باشد اما بعد از او مقدار زیادی رباعی به وی نسبت داده شده است که بسیاری از آنها قطعا متعلق به خیام نیست. تنها سند مهمی که از رباعیات اصلی خیام در دست میباشد عبارت است از رباعیات سیزده گانهٔ مونس الاحرار که در سال ۷۴۱ قمری نوشته شده و در خاتمه کتاب رباعیات روزن استنساخ و در برلین چاپ شده است. به اصالت این ۱۳ رباعی و دو رباعی نقل شده در مرصادالعباد که یکی از آنها در هر دو تکرار شده می توان استناد کرد.
انگار هر کس حرفی اعتراض آمیز و تردید برانگیز داشته و خود جرات پذیرفتن عواقب آن را در خود نمی دیده به خیام نسبت داده است.
ظاهرا نخستین فردی که در ایران به فکر تعیین و تفکیک رباعیات اصیل خیام افتاد غلامرضا رشید یاسمی بود. او در نسخه خود که در سال ۱۳۰۳ منتشر کرد از بین ۳۴۰ رباعی منتسب به خیام ۲۴۰رباعی را قابل قبول دانست.
رباعیات خیام از دیرباز به زبانهای خارجی ترجمه شده است و در ادبیات مغرب زمین به ویژه ادبیات انگلیسی بسیار نفوذ یافته است.
رباعیات خیام تاکنون به زبانهای انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، اردو، عربی، ایتالیایی، ترکی، روسی، دانمارکی، سوئدی، نروژی، اسپانیایی، پرتغالی، لاتین، چینی، هندی، ارمنی، ژاپنی، یونانی، چک، اسپرانتو، هلندی، مجاری، گالیک، گجراتی، صربی، کاتالان، کردی و ازبکی ترجمه شده‌است.
همچنین به افتخار این دانشمند بزرگ یکی از حفره‌های ماه به نام عمر خیام نامیده شده و در سال ۱۹۸۰ نیز سیارکی به نام وی نامگذاری شد.
* اندیشه های فلسفی در شعر خیام
عضو هیات علمی گروه ادبیات و زبان فارسی دانشگاه پیام نور گفت: خیام نیشابوری حکیم، ریاضیدان، ستاره شناس، فیلسوف و شاعری است که امروزه مورد شناخت بسیاری از علاقه مندان حوزه ادب، فلسفه و ریاضی می باشد.
زهره سادات شمشیرگران افزود: خیام قالب رباعی را برای بیان اندیشه‌های فلسفی و مفاهیم عمیق هستی انتخاب کرد. اشعار وی با مضامینی همچون راز آفرینش، درد زندگی، اسرار ازل، غنیمت دانستن عمر و تحیر در آفرینش همراه است.
وی افزود: شهرت خیام به عنوان شاعر مرهون ‘ادوارد فیتز جرالد’ است که با ترجمه شاعرانه رباعیات وی به انگلیسی خیام و اشعارش را به تمامی جهانیان شناساند. رباعیات خیام هم اینک به تمام زبانهای زنده دنیا ترجمه شده و هر سال ده‌ها بار تجدید چاپ می‌شود.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: ریاضیات و معادلات درجه یک و چند نظریه مثلث حسابی که بعدها ‘مثلث خیام پاسکال’ نام گرفت و همچنین کتاب مشهور ‘جبر و مقابله’ او در ریاضیات مبنای تحقیق و تدریس در دانشگاههای اروپا بوده است. خیام همچنین به تحلیل ریاضی و موسیقی پرداخته است.
* اشعاری پرمخاطب و سحرانگیز
عضو هیات علمی و استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد نیز گفت: تعداد رباعیات متعلق به خیام ۳۲ رباعی بیشتر نیست که البته برخی این تعداد را تا ۶۴ عدد نیز دانسته اند اما در کتاب چهارمقاله نظامی عروضی سمرقندی به شخصیت شاعر و حتی ریاضیدان خیام اشاره ای نشده است.
مهدی نوروز افزود: عروضی سمرقندی از حکیم خیام تنها به عنوان امام نام برده و حتی به عنوان رئیس یک فرقه مذهبی از وی یاد نکرده است. وی فقط به شخصیت منجم خیام و دو پیش بینی معروف او در سال ۵۰۶ و ۵۰۸ اشاره دارد و دو بار از او با عنوان خواجه امام عمر و حجت الحق یاد کرده است.
وی ادامه داد: عروضی سمرقندی همچنین به پیشگوییهای معروف خیام نیز اشاره دارد. پیشگویی اول خیام درباره محل دفنش بود و پیش بینی دو زمانی است که پادشاه سلجوقی از خیام می خواهد پنج روز را که باران نمی آید برای رفتن به شکار پیش بینی کند.
این مدرس دانشگاه گفت: بعدها نجم الدین رازی در مرصادالعباد به دو رباعی خیام اشاره می کند که آن هم از این بابت بوده که چون فلسفه را کفر می دانسته به همین خاطر خیام را کافر و دهری قلمداد کرده است. در آنجا برای اولین بار به شخصیت شاعر خیام آن هم برای رد کردن او اشاره و از همینجا ادبیات با رباعیات خیام آشنا می شود.
وی افزود: به مرور زمان بر تعداد رباعیات منسوب به خیام اضافه شد و امروز بالغ بر هزار رباعی وجود دارد. تعدادی از آنها در مختارنامه عطار نیز موجود است که مسلما متعلق به خیام نیشابوری نیستند.
نوروزی ادامه داد: تعدادی از رباعیات مولانا نیز به خیام نسبت داده شده بنابراین می بایست از روی اسناد موجود و همچنین با استفاده از شیوه سبک شناسی به شناسایی رباعیات واقعی متعلق به خیام پرداخت.
وی گفت: شخصیت شاعر خیام یک قرن پس از وفاتش جلوه می کند. در آثار علمی به جا مانده از خیام مانند نوروزنامه و کتاب الجبر و المقابله با توجه به اسناد موجود جای شکی باقی نمی ماند همانطور که می دانیم نظریاتی مانند گردش زمین، معادلات چندمجهولی و مثلث پاسکال تا حدودی برگرفته از اندیشه های علمی خیام است و تا قرن نوزدهم نیز در اروپا با نام خود خیام تدریس می شده است.
این استاد زبان و ادبیات افزود: جالب اینجاست که آثار علمی خیام هرچند قدیمی شده ولی شعر خیام هر روز تازگی و طراوت بیشتری پیدا کرده و مخاطبان بیشتری پیدا می کند.
* آرامگاه خیام
مقبره خیام از لحاظ معماری و ساخت یکی از مهمترین بناهای ساخته شده است. این بنای جادویی مبتنی بر اصول ریاضی، مثلثات خیامی و نمادهایی از نجوم با درج اشعاری زیبا محاسبه، طراحی و ساخته شده و آن را به یکی از جاذبه های جهانی تبدیل کرده است.
مرداد سال ۱۳۳۵ انجمن آثار ملی در نامه ای به مهندس هوشنگ سیحون نوشت که وضع بنای موجود آرامگاه حکیم عمر خیام متناسب با شخصیت علمی و هنری وی نیست و انجمن در نظر دارد در این مورد اقداماتی به عمل آورد.
از سیحون خواسته شده بود طرح و نقشه جدیدی متناسب با شخصیت خیام طراحی کند. محل جدید آرامگاه انتخابی سیحون در گوشه شمالی باغی در نیشابور، مورد تایید انجمن قرار گرفت و در پی آن طرح پیشنهادی وی در ۱۳۳۷به دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران فرستاده شد.
سال ۱۳۳۸ ساخت آرامگاه آغاز شد و در این سال قسمتهای عمده کار از جمله گودبرداری، بتن ریزیهای بنا و طرح محوطه به اجرا درآمد. سال ۱۳۴۱ کار ساختمان آرامگاه خیام در نیشابور به پایان رسید. ارتفاع مقبره ۲۲ متر است و استخوان بندی اصلی آن فلزی محاط در پوشش بتنی است. شکل بنا در پایین تقسیم بندی ۱۰ گانه دارد و فاصله پایه های آن پنج متر است.
اضلاع بنا مستقیما به سمت بالا ادامه یافته و به صورت اشکال هندسی منظم تورفتگی پیدا می‌کنند و بعد به صورت تقریبا مخروطی شکل به هم رسیده شبه گنبدی را در بالا به وجود می‌آورند که قسمت عمده آن مشبک و تو خالی و یادآور ستاره‌ای است که نماد شخصیت علمی و ستاره شناسی خیام تلقی می شود.
سطح داخل و خارج مقبره با کاشیهای معرق و اشعار خیام مزین شده است. روکار بنا معرقکاری سنگی است و با قطعات نازک سنگ‌ای محکم و شفاف ساخته شده است. در کنار آرامگاه هفت خیمه سنگی بسیار زیبا وجود دارد که در زیر هرکدام یک حوض آب با کاشی فیروزه ای رنگ ساخته شده است.
خیام در واقع سه شخصیت دارد که شامل اول ریاضیدان، منجم و شاعر که باید هر سه شخصیت در بنا نشان داده می شد. دایره کف به ۱۰ قسمت تقسیم شد بطوری که برج یادبود بر ۱۰ پایه مستقر باشد. عدد ۱۰ نخستین عدد دو رقمی ریاضی و پایه اصلی بسیاری از اعداد است. از هر یک از پایه ها دو تیغه مورب به طرف بالا حرکت می کند به ترتیبی که با تقاطع این تیغه‌ها حجم کلی برج در فضا ساخته می‌شود و چون تیغه ها مورب هستند خطوط افقی آنها باید ناظر بر محور عمودی برج باشد.
پس تیغه ها به صورت مارپیچ شکل به طرف بالا حرکت می کنند تا با هم تلاقی کرده و از طرف دیگر سر در بیاورند که خود یک شکل پیچیده ریاضی و هندسی است. این شکل با عدد ۱۰ هر دو نماد دانش ریاضی خیام است. برخورد تیغه ها با یکدیگر فضاهای پر و خالی و به خصوص در بالا ستاره‌های درهمی را به وجود می آورند که از لابلای آنها آسمان آبی نیشابور پیدا است و به تدریج به طرف نوک گنبد ستاره ها کوچکتر می شوند تا در آخر یک ستاره پنج پر آنها را کامل می کند.
این ستاره ها و آسمان اشاره به شخصیت نجومی خیام دارد و اما برخورد تیغه ها با هم ۱۰ لوزی بزرگ می سازند که باید با کاشیکاری پر شوند. بهترین تزیین، خود رباعیات خیام بود که به صورت خط شکسته و در هم به روش سیاه مشقهای خطاطان بزرگی مانند میرعماد و بعضی استادان شکسته نویس با کاشی به صورت نقوش انتزاعی سراسر لوزیها را پر کند.
به تقاضای انجمن آثار ملی، شادروان استاد جلال همایی ۲۰ رباعی به این منظور انتخاب کرد و استاد مرتضی عبدالرسولی زیبا نویسیها را انجام داد.
همچنین دور تا دور برج آرامگاه خیام در قسمت اختلاف سطح چشمه سارها، در اطراف یک دایره وسیع به مرکز خود برج ساخته شد. همه از سنگ گرانیت با اجزا مثلثی شکل و تورفتگی و برون آمدگیهایی که تا اندازه ای شکل خیمه را تداعی می‌کنند و این اشاره به نام خیام است.
چون پدر خیام خیمه دوز بود نام او به همین مناسبت انتخاب شد. از طرف دیگرحوضها با کاشی فیروزه که در مجموع قسمتی از ستاره را نشان می دهند به تعداد هفت پر به مفهوم هفت فلک و هفت آسمان وهفت تپه باز اشاره به افلاک و نجوم دانش دیگر خیام است.
مجموعه آرامگاه خیام در حال و هوایی شاعرانه با درختان تنومند در اطراف ساخته شد و همانطور که خواست خود خیام بوده کاملا باز و مزارش در بهاران گل افشان است.
در قسمت دیگر باغ بناهای دیگری جهت کتابخانه و میهمانسرای موقت با ملحقات برای مستشرقین و محققین ساخته شده است.
آرامگاه حکیم عمر خیام در سال ۱۳۵۴ توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره ۱۱۷۵ در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسید.
محل آرامگاه خیام در باغی است که محل زندگی وی در زمان حیاتش بوده و مرقد امامزاده محروق نیز در آن واقع است. در این باغ دیدنی با مساحت ۲۰ هزار مترمربع مجموعه ای از کتابخانه، موزه و میهمانخانه همچنین تندیسی از حکیم عمر خیام در محوطه ورودی نصب شده است.
آرامگاه خیام سالانه میزبان هزاران گردشگر داخلی و خارجی است.
* بازدیدکنندگان آرامگاه خیام
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیشابور به خبرنگار ایرنا گفت: آرامگاه خیام در این شهرستان سالانه میزبان ۶۵۰ هزار گردشگر داخلی و خارجی است.
اسماعیل اعتمادی افزود: دو هزار نفر از این تعداد را گردشگران خارجی تشکیل می دهند که بیشتر از کشورهای ترکیه، شرق آسیا، پاکستان، عراق و لبنان و نیز کشورهای اروپایی هستند.
وی ادامه داد: در ایام تعطیلات نوروز امسال ۵۳۰ هزار گردشگر در سفر به نیشابور از اماکن فرهنگی، تاریخی، زیارتی و گردشگری آن بازدید کردند. از این تعداد آرامگاه خیام با ۴۳ هزار بازدیدکننده بیشترین تعداد مسافران و گردشگران را جذب کرد.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیشابور گفت: مراسم بزرگداشت خیام با هدف گرامیداشت و معرفی هرچه بیشتر و بهتر این شاعر بلندآوازه امسال نیز برگزار می شود. هر سال در برگزاری این مراسم شمار زیادی از میهمانان خارجی، اساتید داخلی و نسل جوان علاقه مند حاضر می شوند.
وی در خصوص برنامه مرمت و بازسازی آرامگاه خیام نیز گفت: عملیات مرمت و بازسازی بنای آرامگاه شهریور ۱۳۹۶ با اعتبار سه میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال آغاز شد و امسال در برنامه سفر ریاست جمهوری به نیشابور بودجه ای جهت مرمت آرامگاه خیام و عطار در نظر گرفته شد که امیدواریم هر چه سریعتر تخصیص یابد.
نیشابور در فاصله ۱۲۷ کیلومتری غرب مشهد واقع است.
