خوزستان در حالی آخرین ماه از سال آبی ۹۷-۹۶ را سپری می کند، که اثرات چالش آب ماه های اخیر هنوز ادامه داردو به رغم خشکسالی های اخیر اما باید به دنبال عوامل دیگری در خشکیدگی خوزستان بود.
مرزنیوز به نقل از ایرنا:اعتراضات مردم خرمشهر و آبادان به آب شرب شور، با تکمیل طرح آبرسانی غدیر حالا مدتی است آرام گرفته، اما فریاد بی آبی کشاورزان، نخلداران، دامداران و هزاران روستایی، همچنان بلند است.
خوزستان که روزگاری یکی از استان های پرآب کشور نامیده می شد، امروز یکی از پرچالش ترین استان ها از نظر وضعیت منابع آب است. تالاب ها و آبگیرها و مراتعش جای خود را به کانون های گرد و غبار داده اند، آب رودخانه هایش کمتر از نصف شده، بیماری های آب شرب آلوده شایع است، دام ها و مزارعش تشنه و مردم شهر و روستاهایش فکر مهاجرت را از سر بیرون نمی کنند.
این در حالیست که مدیریت منابع آب در خوزستان سابقه ۶۰ ساله دارد. سازمان آب و برق خوزستان یکی از قدیمی ترین نمایندگان وزارت نیرو از سال ۱۳۳۹ اختیار همه رودخانه ها و آبراهه ها را در دست گرفت.
خوزستان اکنون بیشترین سدهای ریز و درشت را در خود جای داده است؛ سدهایی که قرار بود در روز مبادا به داد مردم برسد و حالا خود بحران زده اند و ذخایرشان ۷۰ درصد کم شده است. مدیران آب استان می گویند که امسال سهمگین ترین خشکسالی نیم قرن اخیر را گذرانده ایم.
کارشناسان می گویند ما به «ورشکستگی آبی» رسیده ایم. ورشکستگی که از مدیریت غلط بر منابع آب برآمده است.
*خطای مدیران آب ها
رئیس دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران مهمترین عامل چالش آب در خوزستان را سوءمدیریت منابع آب می داند.
مهدی قمشی می گوید: بخشی از چالش در منابع آبی خوزستان، جنبه های طبیعی دارد و ناشی از خشکسالی و کاهش بارندگی است و بخشی هم غیرطبیعی و کاملا دستکاری بشر است البته در خشکسالی های گذشته در آبادان و خرمشهر و یا در کارون به این شدت دچار مشکل نمی شدیم اما اکنون به دلیل دخالت عوامل غیرطبیعی، این چالش بیشتر شده است.
وی با بیان اینکه قسمتی از عوامل غیر طبیعی مربوط به اقدامات درون استانی و مقداری هم برون استانی است می افزاید: در بخش درون استانی، بار مصرف از جنبه های مختلف توسعه ای مثل آب شرب و بهداشت، آبزی پروری، صنعت و کشاورزی، بدون توجه به وضعیت و کشش رودخانه افزایش یافته است؛ اقدامات برون استانی هم به طرح های انتقال آب بین حوزه ای و افزایش مصرف و توسعه در استان های بالادست رودخانه ها بازمی گردد.
قمشی تصریح می کند: عوامل غیرطبیعی در چالش آب ناشی از نحوه مدیریت منابع آب است که متولی آن وزارت نیرو است. این وزارتخانه باید به صورتی برنامه ریزی می کرد که چنین اتفاقی رخ ندهد اما وظیفه خود را انجام نداده است و به عبارتی برای خوشایند تعدادی از استان های دیگر آب کارون را از سرشاخه ها انتقال داده و برای اینکه نماینده های مجلس را راضی کند توسعه در بالادست ایجاد کرده است و همه این طرح ها اجرا شده بدون اینکه به اتفاقاتی که در پایین دست در حال رخ دادن است، توجه شود که اینها نشانه سوءمدیریت منابع آب است.
وی می افزاید: در بدنه وزارت نیرو هنوز تعریف صحیحی از مدیریت منابع آب وجود ندارد و این اشکال کلی است؛ یعنی برنامه ریزی وزارت نیرو با فرض آب فراوان، بارندگی بیش از حد نرمال و آورد مناسب رودخانه ها انجام شده و این برنامه ریزی غلط و برخلاف اصول علمی در جهان است.
به گفته وی در دنیا بخشی از آب های شیرین قابل استحصال، برای امور توسعه ای استفاده می شود و مقدار زیادی از آن برای محیط زیست و جریان درون بستر رودخانه حفظ می شود.
این استاد دانشگاه همچنین درباره شوری آب کارون در تیر و مرداد که به اعتراضات اجتماعی مردم آبادان و خرمشهر منجر شد، می گوید: از بهمن و اسفند پارسال، خشکسالی و کاهش آورد رودخانه پیش بینی شده و همه چیز روشن بود، ولی تصمیم گیری به صراحت و به موقع انجام نشد؛ به طوری که تا تیر ماه حتی بین ادارات کشاورزی و سازمان آب و برق خوزستان هماهنگی بوجود نیامده بود که بالاخره چه سیاستی باید در پیش گرفته شود.
وی گفت: مثلا امسال برنج نباید کشت می شد اما هماهنگی بین اداره کشاورزی، ائمه جمعه، نمایندگان و استانداری نبود؛ از سوی دیگر کشت برنج، با معیشت مردم گره خورده که این مساله می توانست با یک الگوی کشت معقول و تضمین خرید، حل شود.
وی می افزاید: اگر چه مشکل آب شرب مردم آبادان و خرمشهر با افتتاح طرح غدیر تا حدودی مرتفع شده، اما آب نخیلات همچنان مشکل دارد، در حالی که باید سهم نخیلات از کارون محفوظ باشد.
*از ناکارآمدی تا ریزگرد
قمشی با تاکید بر اجرای طرح های بلندمدت برای کاهش چالش های آب استان، می گوید: مدیریت مصرف آب در بخش شهری و صنایع، آموزش صرفه جویی به شهروندان، بازچرخانی آب و استفاده از آب های غیرمتعارف و پساب برای صنعت با هدف برداشتن بار مصرفی آنها از آب های شیرین رودخانه از جمله این اقدامات است؛ اگر چه مصرف شهری و صنایع در حوزه کارون کم است اما همین مقدار می تواند موثر باشد.
وی ادامه می دهد: با توجه به اینکه۹۰ درصد آب صرف کشاورزی می شود، افزایش راندمان آب در این بخش فوق العاده اثر دارد، به طور مثال راندمان آب در مزارع نیشکر قابل قبول نیست، اگر این شرکت راندمان آب را تا ۵۵ درصد افزایش می داد، هم در مصارف خود مشکلی نداشت و هم تاثیر زیادی در منابع کارون و حل مشکل سایر مصارف از جمله آب شرب و نخیلات داشت.
عضو هیات علمی دانشگاه چمران اهواز تاکید می کند: برای حفظ منابع آب استان به ویژه رودخانه کارون باید مدیریت منابع آب اصلاح شود، کارون یک سال خشکسالی را می تواند تحمل کند، ولی اکنون و با این سیاست های توسعه ای و سیاست های غلط منابع آب برای همیشه دچار مشکل شده است؛ به طوری که وضعیت ۱۵ سال گذشته کارون می تواند به عنوان رفتار آینده کارون هم تلقی شود.
وی توضیح می دهد: به این معنی که ما دیگر نمی توانیم منتظر آوردهای گذشته در این رودخانه باشیم، بنابراین باید خودمان را با کم آبی کارون تطبیق دهیم و سیاست های وزارت نیرو هم باید متناسب با رفتار جدید کارون تغییر کند تا ما شاهد اثرات منفی آن در پایین دست نباشیم.
قمشی می گوید: سوءمدیریت منابع آب در گذشته، اکنون به شکل کانون های گرد و غبار در خوزستان خود را نشان داده این در حالیست که در گذشته پدیده ای به نام ریزگرد در این استان نداشتیم؛ اینها مشکلاتی است که ما به رودخانه ها تحمیل کردیم و ربطی به طبیعت آنها ندارد، بنابراین همه این مسائل نشان می دهد ما دچار چالش در منابع آب هستیم و باید سیاست ها تغییر کند و اشکالات اصلاح شود، اما باید گفت تا کنون چشم انداز امیدوارکننده ای در عملکرد وزارت نیرو نداشتیم و تغییر رویه ای مشاهده نمی شود به همین جهت نگرانی ها ادامه دارد.
به گفته وی در دوره های قبل، وزرای نیرو اعتقادی به سهم آب برای محیط زیست نداشتند، اکنون با وجودی که هم از آقای چیت چیان وهم اردکانیان (وزرای نیروی دولت های یازدهم و دوازدهم) حرف های درست زیاد شنیده ایم اما این اظهارنظرها در حد حرف بوده، و در عمل هیچ چیزی مشاهده نشده است.
*خشکسالی متهم اول نیست
مدیرگروه هیدرولوژی و منابع آب دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز همچنین معتقد است: این حرف را که خشکسالی عامل مشکلات آب خوزستان است قبول ندارم، خشکسالی متهم ردیف اول مشکلات آب در خوزستان نیست؛ بلکه خشکسالی سومین عامل و آخرین متهم است.
علی محمد آخوندعلی می گوید: خشکسالی که اکنون متهم اصلی معرفی شده، در واقع فقط نقش تشدید کننده را دارد و مشکل اصلی کاهش های هیدرولوژیکی و افزایش برداشت در بالادست است، به عبارت دیگر اگر انتقال آب از سرشاخه ها و برداشت های بالادست کارون نبود، خشکسالی اینگونه خود را نشان نمی داد، این نظریه به شکل های مختلف خود را نشان داده و اثبات شده است.
وی می افزاید: انتقال آب از سرشاخه ها خشکسالی مصنوعی ایجاد می کند، که ۱۵ سال پیش نسبت به این مساله هشدار داده بودیم.
آخوندعلی با انتقاد از سوءمدیریت منابع آب در خوزستان، می افزاید: اینهمه سد و بند ساخته شد که مصیبت خشکسالی را نداشته باشیم اما دیدیم که مشکلی را حل نکردند.
وی ادامه می دهد: در این ۵۰ سال که وزارت نیرو تشکیل شده و سد و نیروگاه برقابی ساخته، روی کنترل منابع آب هم کار کرده است، توجیه احداث سدها کنترل سیلاب و جلوگیری از تخریب و ورود آن به دریا و نگهداشت آب بوده است؛ اما باید به این مساله توجه داشت که اگر سد تنها به یک نگهدارنده آب تبدیل شود، نقض غرض خواهد بود، این در حالیست که اکنون تعدادی از سدها تبدیل شده اند به حوضچه نگهداشت؛ از طرف دیگر با توجه به سیاست های اشتباه، بخش وسیعی از آبی که سهم پایین دست است (آب آبی) صرف توسعه دامپروری و کشاورزی و آبزی پروری و… در بالادست شده است.
آخوندعلی می گوید: روی حوزه کرخه و کارون و مارون- جراحی مجموعا ۱۷۰ سد ساخته شده که۷۰ سد آن روی کارون است، ۱۲ طرح انتقال آب اجرا شده یا در حال اجراست و نتیجه این بوده که اکنون حتی نتوانسته اند آب طرح هایی که خود در خوزستان اجرا کرده اند را تامین کنند.
این استاد دانشگاه توضیح می دهد: روی آبی که به صورت رودخانه به پایین دست (جلگه خوزستان) می آید، از قدیم الایام برنامه ریزی شده، تمدن های بزرگ در کنار اینها شکل گرفته و شهرهای بزرگ مثل شوش، دزفول، شوشتر و اهواز و خرمشهر و بسیاری از شهرهای مهم دیگر در هر جای دنیا کنار رودخانه هاست، اما بعضی ها نظریه دادند که چون در مرکز کشور آب کم است، طرح های انتقال آب اجرا شود.
وی تصریح می کند: نتیجه انتقال آب همین بحران های اجتماعی است که دیدیم. چه کسی پاسخگوی این مسائل و بحران هایی است که در خوزستان ایجاد شده؟ این نتیجه کم درایتی، برنامه ریزی های غلط، خودخواهی، افزون طلبی، منطقه ای فکر کردن و ملی فکر نکردن و لابی های آب را دردولت های متعدد تشکیل دادن است و اینها همه اثبات شده است.
آخوندعلی می گوید: حدود یک میلیون هکتار زمین کشاورزی در دشت خوزستان وجود دارد که از قدیم شکل گرفته و طراحی شده است؛ اتفاقا اینها طرح هایی است که وزارت نیرو و دولت های متوالی در منطقه تعریف و طراحی کرده و طرح های توسعه را اجرا کردند.
وی ادامه می دهد: به طور مثال نیشکر را برخلاف نظر کارشناسان، توسعه دادند، در حالی که نیاز آبی ۸۰ هزار هکتار مزارع طرح توسعه نیشکر بسیار زیاد و برای سه ماه حداقل ۲۰۰ مترمکعب برثانیه است؛ نیشکر یک کشت پنج ساله است و اگر یک سال به آن آب نرسد همه مزارع و سرمایه گذاری از بین می رود، این در حالیست که باید در زمان اجرای این طرح، برای پایداری آن فکر می کردند؛ کشت و صنعت های نیشکر هفت تپه و کارون قبل از انقلاب پیش روی ما بودند و مصارف آنها را می دانستیم و تجربه داشتیم.
*پیله مدیریتی
آخوندعلی با اشاره به اعتراضات آبادان و خرمشهر به شور شدن آب شرب می گوید: بخشی از شوری آب کارون به دلیل نفوذ آب دریا بوده اما بخشی هم به دلیل ورود پساب آلوده و شور به رودخانه است، متاسفانه اکنون برای اینکه کیفیت آب در پایین دست کارون (آبادان خرمشهر) بهتر و شوری کمتر شود آب زیادی از سدها رها می کنند، به این معنی که نه توانسته اند جلوی موتورپمپ های مسیر (برداشت های غیرمجاز) را بگیرند و نه جلوی تخلیه زهاب و فاضلاب ها را، تنها راهکار آنها رهاسازی بیشتر آب است که این مدیریت خوبی نیست.
وی می افزاید: با افتخار اعلام می کنند آب از سدها رها می شود و ۳۵۰ مترمکعب آب از مقطع اهواز از کارون عبور می کند، به ویژه سد دز که رهاسازی این حجم آب از این سد و در این فصل بی سابقه است؛ این رهاسازی بدون مطالعه است.
آخوندعلی ادامه می دهد: اگر آب بیش از اندازه از مخازن تخلیه شود مشکل ایجاد می کند، به طور مثال پایین آمدن تراز آب در سد گتوند به دلیل ذخیره آب شور در مخزن مشکل ساز است، از سوی دیگر تکلیف پائیز و نیازهای آب کشت پائیزه چه می شود و اگر خشکسالی ادامه پیدا کند برنامه چیست؛ در واقع هزاران مترمکعب آب در روز از سدها تخلیه می شود تا نیاز ۵ مترمکعب بر ثانیه تامین و شوری تعدیل شود، این مدیریت سعی و خطا است که گرفتارش شده ایم.
این استاد دانشگاه از برنامه ریزی در زمینه آب شرب نیز انتقاد می کند و می گوید: میزان مصرف آب شرب کم است اما باید کیفی باشد و تامین نشدن آب شرب، به معنی غلبه مسائل اجتماعی بر مسائل اقتصادی خواهد بود، اتفاقی که اکنون رخ داده، اختلاط آب شرب با کشاورزی و بقیه منابع و تخلیه فاضلاب و پساب به منابع آب شرب (رودخانه) است که نتیجه آن بیماری و مشکلات گوارشی در بعضی نقاط استان بوده است، این در حالیست که اگر چه آب شرب بعضی شهرها از طرح غدیر تامین شده، اما هنوز مساله دارد، چون این طرح باید از سد دز آب را تامین می کرد و اکنون از سد کرخه تامین می شود.
وی اضافه می کند: اکنون می بینیم که استاندار هم گرفتار این پدیده شده و به جای حل مسائل استان، در جایگاه وزیر نیرو و رئیس سازمان آب و برق نشسته، که دستور رهاسازی آب از سدها را صادر می کند تا جلوی بحران اجتماعی را بگیرد؛ در واقع این مدیریت یک مدیریت دست و پاگیر و نتیجه پیله تنیدن دورخودمان است که گرفتارش شدیم.
این متخصص آب همچنین واکنش های مسئولان وزارت نیرو و سازمان حفاظت محیط زیست را نسبت به مشکلات آب شرب خوزستان سیاسی می داند و اظهار می کند: وزارت نیرو و مدیریت منابع آب که مدیریتش منجر به این مشکلات شده، طرح توسعه نیشکر را متهم به ایجاد تنش در رودخانه می کند و کلانتری (رئیس سازمان محیط زیست و از موسسان طرح نیشکر در زمان وزارتش در جهاد کشاورزی) سد گتوند را به شور کردن کارون متهم کرده است، در صورتی که هر دو مقصر هستند؛ این مدیریت غیرمتدبرانه ۵۰ ساله است که باعث اینهمه مشکل شده است.
*تکرار تاریخ شورابه
اعتراض به شوری آب اولین بار در تیر ماه سال ۱۳۷۹ در آبادان اتفاق افتاد. حالا حدود ۲ ماه از تکرار تجمع های اعتراضی به آب می گذرد. کارون در پایین دست اما همچنان شور است.
سیاست های آبی وزارت نیرو در خوزستان آیا تغییر می کند؟
گزارش از نادره وائلی زاده
