گنجینه عظیم فرهنگی و تاریخی ایران و پاکستان با عنوان کتابخانه ‘گنج بخش’ مرکز تحقیقات زبان فارسی، برای جمع‌آوری و خریداری نسخ خطی قدیمی آنقدر غریب است که شاید نامش حتی برای بسیاری از اهالی فرهنگ و ادب دو کشور ناشناخته باشد.
مرزنیوز به نقل از ایرنا:دولت‌های ایران و پاکستان در سال ۱۳۵۰ مرکز تحقیقات زبان فارسی ایران و پاکستان را تاسیس کردند و موافقت‌نامه‌هایی نیز در این زمینه مبادله و به امضا رسید علاوه بر این در آن سال اساسنامه‌ای نیز تدوین و تصویب شد تا شیوه مدیریت این مرکز مشخص باشد.
از آن سال تا کنون پروژه جمع‌آوری و خریداری نسخه های خطی فارسی که نزد مردم پاکستان بوده و یا درخانه‌های آنان وجود داشت آغاز شد.
آنان که علاقه خاصی به حفظ نسخ خطی فارسی داشتند، و از طرفی شرایط نگهداری آن را در منازل خود مناسب نمی‌دیدند، آثار فراوانی را به این مرکز هدیه کرده و هیچ وجهی بابت آن طلب نکردند.
آنچه سبب ارزش بالای مرکز تحقیقات زبان فارسی پاکستان شده است، وجود نسخ خطی بی‌نظیری است که به اعتراف کارشناسان نمونه‌های آن در دیگر نقاط جهان یافت نمی‌شود.
کتابخانه ‘گنج بخش’ مرکز تحقیقات زبان فارسی ایران و پاکستان، گنجینه گرانبها و سند ذی قیمت حیات زبان فارسی در منطقه شبه قاره هند، ده ها سال است با وجود بی مهری ها و شرایط نه چندان مساعد، هنوز نفس می کشد، اما نفس هایش دیگر به شماره افتاده و برای ادامه حیات، سخت نیازمند توجه جدی از سوی نهادهای ذیربط در داخل کشور است.
کتابخانه مرکز تحقیقات زبان فارسی در پاکستان، گنجینه ای عظیم در بخش فرهنگ و تاریخ کشورمان است که مرزهای سرزمینی کشورمان را در نوردیده و مورد استفاده فارسی زبانان و علاقه مندان به زبان فارسی قرار می گیرد.
دهها هزار کتاب نسخه خطی و چاپ سنگی نفیس و بی نظیر متعلق به قرون گذشته که حدود ۸۰ درصد آنها به زبان فارسی است، تنها نسخه خطی کتاب ‘تکلمه الاصناف’ نوشته علی بن محمدبن سعید ادیب کرمینی متعلق به قرن ششم هجری قمری، حدود ۴۰۰ نسخه خطی قرآن به عنوان ریشه دار ترین سندی که ثابت می کند زبان فارسی، در گذشته ای نه چندان دور زبان مادری مردم سراسر شبه قاره هند بوده است، سال های سال است مورد بی مهری قرار گرفته و به رغم تلاش های فراوان نمایندگی های مختلفی سیاسی-فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در پاکستان برای پاسداشت این گوهر گرانبها، حفظ و نگهداری شایسته از آن، حمایت شایسته و درخور از سوی دستگاه های ذیربط در داخل جمهوری اسلامی ایران را طلب می کند.
وضعیت نگهداری کتاب ها و اسناد، نسخه های چاپ خطی و سنگی در این مرکز با توجه به هوای گرم و مرطوب پاکستان به ویژه فصل تابستان، تهدید جدی برای این گنجینه به شمار می رود.
به دلیل کمبود جا، مسئولان این مرکز محبورند که حتی الامکان، تنها به نسخه برداری، اسکن بخشی از کتاب ها و نگهداری آن بپردازند و مشخص نیست که اگر این گنجینه غنی ادب فارسی در معرض برخی حوادث نظیر آتش سوزی قرار گیرد، چه بلایی بر سر این نسخه های ذی قیمت می افتد.
این نسخه های خطی به دلیل نبود استانداردهای لازم، آرام آرام رو به نابودی است.
*** پیشینه تاسیس مرکز تحقیقات زبان فارسی ایران و پاکستان
‘تاریخ تاسیس مرکز تحقیقات زبان فارسی، به نزدیک به یک دهه سال قبل از پیروزی انقلاب باز می گردد، این مرکز، به عنوان یک موسسه مشترک میان ایران و پاکستان در سال ۱۳۵۰ بر اساس امضای یک قرارداد رسمی میان ایران و پاکستان، پایه گذاری شد.
آن سال ها، قرار بر این بود که هر چهار سال یک بار، مدیریت این مرکز به صورت دوره ای بین ایران و پاکستان رد و بدل شده و در هر دوره مدیریت، هزینه های مربوطه نیز از سوی کشوری که عهده دار مسئولیت مدیریت است، تامین شود.
با توجه به شرایطی که پاکستان در آن سال ها داشت و نیز با توجه به حُسن روابط دو کشور، ایران از همان آغاز تاسیس این مرکز تا به امروز، عهده دار مدیریت مرکز تحقیقات زبان فارسی ایران و پاکستان بوده و هزینه های آن را بر عهده گرفته است و تا به امروز هیچ یک از دو کشور به اینکه چرا ایران در تمامی این سال ها مدیریت را در اختیار داشته، اعتراضی نداشته اند.
این مرکز، قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، زیر نظر وزارت ‘فرهنگ و هنر’ بود و پس از پیروزی انقلاب نیز جزو زیرمجموعه های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار گرفت.
پس از تاسیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی اسلامی در سال ۱۳۷۴، مرکز تحقیقات زبان فارسی به گروه زیرمجموعه این سازمان منتقل شد و پس از آنکه ‘بنیاد سعدی’ به عنوان یک سازمان مردم نهاد در سال ۱۳۹۳ شکل گرفت، مرکز تحقیقات زبان فارسی ایران و پاکستان از آغاز سال ۱۳۹۴ جزو زیر مجموعه بنیاد سعدی قرار گرفت.
طبق قرارداد دهه های گذشته میان ایران پاکستان، برای تامین یک ساختمان مناسب برای این مرکز، پاکستان متعهد شد زمین مورد نیاز را تامین کند و ایران هم هزینه ساخت آن را تقبل کند.
پاکستان بیش از ۲۰ سال پیش زمینی به مساحت ۱۴ هزار متر مربع در منطقه ای دانشگاهی-فرهنگی در اسلام آباد در اختیار مرکز تحقیقات قرار داد و در سال ۱۳۷۴ همزمان با سفر مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی به پاکستان، حتی کلنگ احداث این مرکز از سوی رئیس جمهوری وقت ایران در مراسمی با حضور غلام اسحاق خان رئیس جمهوری وقت پاکستان به زمین زده شد.
در زمان دولت مرحوم آیت الله هاشمی مبلغی از سوی ایران برای احداث ساختمان مرکز تحقیقات اختصاص یافت که این اعتبار نیز برای تامین هزینه های آن هزینه شد.
*** تغییر متولی مرکز، به فعالیت های آن ضربه زد
مدیر پیشین مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان نیز پیش از این در خصوص مشکلات این مرکز و تغییرات مدیریتی آن گفته بود:با توجه به شرح وظایف این مرکز، تغییر متولی آن، اتفاق مبارکی نبود، زیرا اصولا بنیاد سعدی با هدف آموزش و گسترش زبان فارسی ایجاد شد ولی کار مرکز تحقیقات زبان فارسی ایران و پاکستان، در واقع ارتباط مستقیم به آموزش زبان فارسی ندارد.
‘عیسی کریمی’ اضافه کرد:علاوه بر این، بنیاد سعدی یک سازمان مردم نهاد و غیر دولتی است، در حالی که مرکز تحقیقات زبان فارسی ایران و پاکستان حاصل یک قرارداد مشترک میان دولت های دو کشور است.
*** خدمات مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان به محققان
مدیر فصلنامه ‘دانش’ و کتابدار کتابخانه’گنج بخش’ مرکز تحقیقات زبان فارسی ایران و پاکستان نیز در گفت و گو با ایرنا در خصوص خدمات ارائه شده از سوی این مرکز به محققان و دانشجویان گفت:محققان، پژوهشگران و دانشجویان زبان فارسی از این مرکز برای انجام پژوهش ها و تحقیقات خود استفاده می کنند.
‘مهدی حسینی’ با بیان وجود نسخه های کمیاب فارسی و آثار گرانسنگ در این مرکز، تصریح کرد:این مرکز هر هفته میزبان پژوهشگران و دانشجویان فراوان در بخش تحقیقات و پژوهش زبان فارسی است.
وی در خصوص برنامه های اجرا شد در این مرکز نیز گفت: پیش از این، برنامه های متنوعی در این مرکز برای محققان و انیشمندن و علاقه مندان به زبان فارسی برگزار می شد که در پی تغییر مدیریت این مجموعه، این برنامه ها نیز از رونق افتاد.
*** نگهداری این مرکز، وظیفه ای فرا ملی است
سرپرست مرکز تحقیقات زبان فارسی ایران و پاکستان نیز در گفت و گو با ایرنا در خصوص مشکلات موجود در نگهداری کتاب ها و اسناد تاریخی آن گفت: از سال ۱۳۵۰ که مرکز تحقیقات زبان فارسی رسما پایه گذاری شد، به دلیل نداشتن جا و مکان مشخص و مناسب، تا به امروز یک موسسه خانه به دوش بوده و چندین بار نقل مکان کرده است.
‘محمدرضا کاکا’ ادامه داد: هر بار نقل مکان برای این مرکز که مسئول نگهداری از یک گنجینه بسیار ارزشمند از آثار چند صد ساله فرهنگی-تاریخی به عنوان سندی از حقانیت ایران و زبان فارسی در تمامی منطقه شبه قاره است، آسیب های جبران ناپذیر به کتاب ها و اسناد این گنجینه وارد می کند.
وی با بیان اینکه شرایط نگهداری کتاب ها در کتابخانه این مرکز، متناسب با استانداردها و امکانات نیست، اضافه کرد:دولت جمهوری اسلامی ایران و پاکستان باید در خصوص رفع مشکلات این مرکز هماهنگی کرده و تصمیم گیری کنند، همچنین اجرای کامل تفاهم نامه و قرارداد بین دو کشور در خصوص مدیریت این مرکز ضروری است.
کاکا گفت:این گنجینه نفیس با همت و همکاری مردم پاکستان و مسئولان ایرانی مرکز تحقیقات به مرور زمان تکمیل شده و اینک یکی از افتخارات جمهوری اسلامی ایران و پاکستان به حساب می‌آید، زیرا بزرگ‌ترین مرکز نگهداری نسخ خطی زبان فارسی در خارج از کشور است.
سرپرست مرکز تحقیقات زبان فارسی ایران و پاکستان در بخش دیگری از سخنانش گفت:تنها دغدغه موجود ، محل نگهداری نسخه های خطی است که نیاز به جایگاه ویژه و خاص دارد و علاوه بر فضا به ابزارهای خاصی نیز نیاز است که باید برای حفظ این میراث مکتوب بشری ، مسئولان نیز برای نگهداری آن تدبیر کنند.
وی پیشنهاد کرد:حال که زمینه و شرایط ساخت ساختمان جدید مرکز تحقیقات زبان فارسی فراهم نیست، دو دولت ایران و پاکستان تلاش کنند تا ساختمانی از سوی دولت پاکستان به این مرکز اختصاص یابد تا از جابجایی های مکرر نیز جلوگیری شود.
به گزارش ایرنا پاکستان میزبان بزرگ‌ترین مجموعه خانه‌های فرهنگی ایران در خارج از کشور است و حدود ۱۱ درصد از تمامی مراکز فرهنگی خارج از کشور ایران در خاک این کشور قرار دارد.
بر اساس برخی گزارش ها، مردم پاکستان بین تمامی کشورهای جهان بیشترین علاقه را به ایران اسلامی داشته و با ۷۹ درصد ابراز علاقه به انقلاب اسلامی ایران در صدر قرار دارند.
گزارش: سید بهادر حسینی
