ورزش زورخانه‌ای یا ورزش باستانی ویا ورزش پهلوانی نام مجموعه حرکات ورزشی با اسباب و بی‌اسباب و آداب و رسوم مربوط به آن هاست که در محدوده تاریخی و فرهنگی ایران از گذشته‌های دور رواج داشته‌است.

ورزش‌های زورخانه‌ای نام دیگر ورزش‌های باستانی ایرانیان است. جایی که در آن به ورزش باستانی می‌پردازند زورخانه نام دارد هم چنین در زورخانه علاوه بر ورزش زورخانه‌ای کشتی پهلوانی نیز گرفته می‌شود.

پروندهٔ ثبت جهانی آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای به کوشش فدراسیون ورزش پهلوانی و زورخانه‌ای ایران با همکاری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آماده گردید. آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای در تاریخ ۲۵ آبان ۱۳۸۹ برابر با ۱۶ نوامبر ۲۰۱۰ در فهرست میراث معنوی یونسکو از سوی ایران به ثبت جهانی رسید.^.

دانشنامه بروک‌هاوس آلمانی، با استناد به تحقیقات دانشگاه ورزش آلمان واقع در شهر کلن، ورزش زورخانه‌ای را در کتاب اصلی و جلد ویژه ورزش، قدیمی‌ترین ورزش بدن‌سازی جهان معرفی می‌کند.

آداب ورزش زورخانه‌ای

ورزش زورخانه‌ای آداب و سنتی خاص دارد. آداب و سننی که با پیروی از پهلوانان و دلاوران افسانه‌ای دورهٔ باستانی و تاسی از پیشوای نخستین شیعیان و جوانمردان، خُلق و خوی مردانگی و مروت و جوانمردی را در ورزش کاران بر می‌انگیزد یا نیرو می‌بخشد. این ویژگی‌های نیکو در قالب شعرها و داستان‌هایی به صورت آهنگین و به همراهی «ضرب زورخانه» که مهم‌ترین ساز این نوع موسیقی است، برای برانگیختن ورزشکاران در هنگام ورزش از سوی «مرشد» خوانده می‌شود. ورزش کاران هماهنگ با موسیقی و نوای مرشد، جست و خیر می‌کنند و حرکات زیبای گروهی یا فردی به نمایش می‌گذارند.

ورزش باستانی در بین ورزشکاران به احترام و ادب معروف است و با اصول زیادی همراه است. به طور مثال تمامی حرکات با اجازه از سادات و پیش کسوتان زورخانه که به رخصت گرفتن معروف هست انجام می‌شود. شعار ورزش باستانی پرورش روح و جسم است به طوری که شیعیان معتقدند که زورخانه مسجد دوم شیعیان است؛ ولی در نسل جدید ورزشکاران این آداب و رسوم کم‌کم از بین رفته است و کمتر مذهب در این ورزش دیده می‌شود. یکی دیگر از اصلی‌ترین آداب زورخانه این است که ورزشکاران باید مواردی را از قبیل (فروتنی و از خود گذشتگی-مروت-مردانگی-سفره داری-پاکیزگی-کمک به فقرا و تنگدستان و دیگر صفات شامل پهلوانی) را رعایت کند.

حرکات گوناگون در ورزش زورخانه‌ای

اصلی‌ترین حرکات در ورزش‌های زورخانه‌ای عبارت‌اند از:

• شنو رفتن و نرمش (شنوی سر نوازی، شنوی شلاقی یک، دو، سه و شنوی شلاقی)، (پای چپ و راست، کمان کشی، سینه زنی، خم گیری، کمر، گردن، نشست و برخاست).
• میل گرفتن (شنوی سنگین، شنوی شلاقی).
• پا زدن (پای جنگلی، پای ضربدری، پای شاطری، شاطری یک، دو، سه، پای یا فتاح، پای تبریزی شلاقی، تبریزی شلاقی یک، دو، سه، پای تبریزی لا فتی.

سایر حرکات در ورزش زورخانه‌ای:

• سنگ گرفتن: دو تخته بزرگ معمولاً هشتاد کیلویی هستند که به نشانه سپر جنگی هستند و ورزشکار خوابیده و بمانند پرس سینه با آنها ورزش می‌کنند.
• چرخ زدن: ورزشکار دو تا دستان خود را کاملاً باز کرده و علاوه بر چرخیدن بر دور خود یک دایرهٔ بزرگ به جهت عقربه‌های ساعت هم تشکیل می‌دهد. زمان چرخ معمولاً بین یک دقیقه تا سه دقیقه است.
• میل بازی: ورزشکار دو تا میل به وزن یک تا دو کیلو را بلند کرده و آن‌ها را با حرکات نمایشی به هوا پرتاب کرده و دوباره آن را می‌گیرد.
• شیرینکاری بین پا: ورزشکاران سبک و ترکه‌ای در حین ورزش پا به وسط میدان آمده و حرکات نمایشی را انجام می‌دهند.