بشر همواره در طول تاریخ به دنبال نجات خود از تمام خطرهایی بوده که وی را تهدید می کرده است. از جمله آن ظهور مواد افیونی به نام مواد مخدر و روان گردان بوده است. مواد روان گردان عبارت است از ماده ای اعم از طبیعی و صنعتی( شیمیایی) که سیستم اعصاب مرکزی انسان را تحت تاثیر خود قرار داده و مصرف نابه جای آن ایجاد وابستگی می کند.
مقاله زیر تهیه شده از فصلنامه علوم و فنون مرز، سال پنجم شماره ۱، بهار ۹۳
مولف: اکبر وروایی[۱]، سیدمحمد موسوی[۲]
چکیده: بشر همواره در طول تاریخ به دنبال نجات خود از تمام خطرهایی بوده که وی را تهدید می کرده است. از جمله آن ظهور مواد افیونی به نام مواد مخدر و روان گردان بوده است. مواد روان گردان عبارت است از ماده ای اعم از طبیعی و صنعتی( شیمیایی) که سیستم اعصاب مرکزی انسان را تحت تاثیر خود قرار داده و مصرف نابه جای آن ایجاد وابستگی می کند. با توجه به اینکه همه روزه بر تعداد روان گردان ها به خاطر سهولت در ساخت آن افزوده می شود، این امر باعث شده است تا کشف، شناسایی و پیشگیری از آن توسط دستگاه های مرتبط به دشواری انجام شود. ولی به همه این اوصاف، هم در بعد داخلی و هم در بعد بیت المللی اقدام هایی جهت مبارزه و پیشگیری از آن صورت گرفته است.
کلید واژه ها:
حقوق کیفری، مواد مخدر، مواد روان گردان، موادصنعتی.
مقدمه
تمامی انسان ها در طول تاریخ همواره به روش های مختلف تلاش می کردند، تا از ناملایمات آن عصر، خود را نجات دهند. این مشکلات یا روحانی بوده یا جسمانی؛ لذا برخی از انسان ها بنا به دلایل و بهانه هایی از قبیل بیماری، خوش گذرانی ودیگر عوامل، به سوی ماد مخدر سوق پیدا کردند. تمایل روز افزون به سوء مصرف آن، برخی سوداگران مرگ را به فکر سوء استفاده انداخت. علاوه بر این، حتی برخی کشورهای استعمارگر نیز اقدام به سوء استفاده ابزاری از آن در جهت رسیدن به اهداف شوم خود کردند. از طرف دیگر دولت ها و مراکز بین المللی نیز به فکر مقابله با آن افتادند. به گونه ای که دهه شصت میلادی جامعه جهانی تدابیر محسوسی را در زمینه همکاری و ایجاد تعامل بین دولت ها در جهت مبارزه با توزیع، تولید، ساخت، عرضه و فروش این مواد اتخاذ کردند.
حاصل این اقدام، تصویب کنوانسیون های مربوط به مبارزه با مواد مخدر و روان گردان؛ یعنی کنوانسیون واحد سال ۱۹۶۱، کنوانسیون مواد روان گردان در سال ۱۹۷۱، کنوانسیون مبارزه با مواد مخدر و روان گردان وین در سال ۱۹۸۸ است. علاوه بر آن دولت ها در نقاط مختلف جهان در چارچوب معاهده های چند جانبه، تدابیری در خصوص مواجهه با پدیده مواد مخدر و روان گردان اتخاذ کردند. در بعد داخلی نیز دولت ها به خصوص دولت جمهوری اسلامی ایران، مجازات کیفری و غیرکیفری مناسبی را جهت مقابله با آن در نظر گرفته و تصویب کرده است؛ زیرا تهدید های ناشی از جرایم مواد مخدر و روان گردان ها به مراتب از تهدید های نظامی و حتی هسته ای مخرب تر است. به خاطر اینکه اولا، این مواد قشر جوان کارآمد کشور را تهدید می کند؛ ثانیا، روحیه و قدرت تعقل و جسمی اجتماع را مختل کرده و کانون گرم خانواده ها را غبارآلود و مسموم می کند و ثالثا، هزینه های مادی و معنوی غیر قابل جبران را بر اجتماع تحمیل می کند.
مصرف روان گردان ها در قالب های متنوعی صورت می گیرد. از یک سو ترکیبات شیمیایی و بیو شیمیایی موجود در آن باعث تاثیر منفی در جسم و روان فرد می شود که وابستگی روز افزون انسان را به دنبال دارد و از طرف دیگر زمینه ارتکاب بسیاری از جرایم را باعث می شود. ارتکاب سرقت های جزئی برای تامین هزینه مواد، فروش مواد جهت برآوردن نیازهای معیشتی، ارتکاب جرایم جنسی و خود فروشی از مصادیق اعتیاد به مواد مخدر و روان گردان هاست.علاوه بر آن مصرف مواد مخدر و روان گردان ها تاثیر به سزایی بر بهداشت و سلامت جامعه دارد. با اینکه سال هاست که حقوقدانان، پزشکان و جامعه شناسان از زیان های مواد مخدر و روانگردان سخن می گویند، اما متاسفانه جهان شاهد گسترش روز افزون صنایع دخانی شیمیایی و رونق پشمیگیر بازار آن است. امروزه در عرصه بین المللی و نیز در حوزه داخلی کشورهای در ادبیات مربوط به مواد مخدر و روان گردان های اصطلاح های مختلفی همچون « نبرد با مواد مخدر» که زبانزد عام و خاص است به کار می برند.
کشورهای مختلف جهان از جمله کشور ما با توجه به شرایط فرهنگی ، اقتصادی، اقلیمی و اجتماعی رویکرد های مختلفی در زمینه مبارزه با مواد مخدر و روان گردان دارند. از جمله آن، رویکرد فرا ممنوعیت، ممنوعیت، جرم زدایی، قانونمندسازی و … است ( نیوکامب، ۲۰۰۴، ص ۴).
هدف از انجام این تحقیق پاسخ به این سوال است: « آیا نهادهای داخلی و بین المللی اقدام های موثری را برای مبارزه بو پیشگیری از سوء مصرف مخدر های صنعتی انجام داده اند و آیان اقدام های انجام شده کارساز بوده است یا نه؟ »
ضرورت و اهمیت پرداختن به این مسئله از آنجا ناشی می شود که این پدیده شوم از یک طرف همواره تهدیدی جدی برای جامعه جهانی بوده و از طرف دیگر استعمارگران و گروه های سازمان یافته با استفاده ابزاری از این مسئله در جهت رسیدن به اهداف سود جویانه خود بوده ند؛ بنابراین دولت ها و نهاد های بین المللی با مشاهده خطرهای حاصل از این پدیده نامطلوب به فکر رویارویی با آن افتادند.
در تدوین این مقاله از روش های تحلیلی و توصیفی استفاده شده و روش جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای بوده است. مقاله حاضر تلاشی در جهت تبیین و شناساندن برخی از مباحث مرتبط در خصوص مواد مخدر و روان گردان ها است که درچند گفتار تنظیم شده است.
کلیات
تعاریف
مخدر در لغت به معنای اسم فاعل از مصدرتخدیر و ریشه آن « خدر» می باشد. از جمله معانی آن، سستی، گیجی و خماری و به معنای ضعف بینایی و سنگینی چشم نیز آمده است.
در لغتنامه دهخدا مواد مخدر چنین تعریف شده است:
«مواد مخدر به دارویی اطلاق می شود که سبب بی حسی و رخوت و سستی شده و مصرف غالب آنها اعتیاد و دوام استعمال مخدرها موجب بروز نوعی جنون و اختلالات عصبی می شود»( دهخدا، ۱۳۵۲، ص ۶۴۴).
این مواد کند کننده فعالیت های سیستم اعصاب مرکزی، جزو گروه مواد سستی زا، مسکن درد و شدید اعتیاد آور است و سرخوشی و نشاط ایجاد می کند. برخی از این مواد به صورت طبیعی وجود دارند، مانند تریاک که از بوته خشخاش به دست می آید. برخی نیز مواد شیمیایی و در آزمایشگاه ها ساخته می شود؛ مانند قرص های روان گردان(باصری، ۱۳۸۶، ص ۱۹).
مواد صنعتی، (شیمیایی) شامل یک سری از مواد مصنوعی موثر بر سیستم اعصاب مرکزی بوده و دارای تحریک کنندگی و یا توهم زایی و یا هر دو است. این دسته از داروها با اسامی مختلفی شناخته می شود؛ از قبیل « designer» و «club drugs illicit» و «synthetic». به دلیل ماهیت ساختاری این داروها نام گذاری این دسته از داروها پیوسته در حال دگرگونی است؛ به طوری که با اندکی تغییر، داروهای جدیدتری با خواص متفاوت برسیستم اعصاب مرکزی تولید می شود. این داروها به دلیل اینکه اختلال در ادراک و خلق ایجاد می کنند، تحت عنوان داروهای روانگردان نیز نامیده می شوند. قسمت عمده ای از این داروها از جمله ال اس دی، اکستسی و محرک ها مورد سوء مصرف قرار گرفته است؛ لذا چهره دارویی آنها تغییر کرده و تبدیل به مواد اعتیاد آور شده اند و در نهایت امر عنوان مواد مخدر شیمیایی را بخود اختصاص داده اند.
کلمه روان گردان مرکب از دو کلمه روان و گردان است. در مفهوم لغوی دارویی است که موجب تغییر حالت های روانی شخص می شود؛ بنابراین مواد روانگردان هر ماده ای اعم از طبیعی یا صنعتی ( دارویی، شیمیایی) است که سیستم اعصاب مرکزی انسان را تحت تاثیر خود قرار داده و استعمال نا به جای آن ایجاد وابستگی می کند. مواد روان گردان حالت های کاذبی را در انسان به وجود می آورند؛ از این جهت « مخادعات» نیز نامیده می شوند؛ زیرا انسان را فریب میدهندو از نظر حس بینایی یا شنوایی یا بویایی یا لامسه، حالت های غیرواقعی به انسان دست می دهد. مواد بخشی، تحریک یا ایجاد توهم می کند. مصرف کننده این ماده گاهی دچار گریه و غم می شود و رفتارهای خشی و خطرناکی همچون قتل و خود کشی را انجام می دهد (زراعت، ۱۳۸۶، ص ۴۶).
اصطلاح مواد روان گردان در قسمت(ث) بند (۱) ماده (۱) کنوانسیون مواد روان گردان مصوب ۱۹۷۱ میلادی چنین تعریف شده « مواد روان گردان؛ یعنی هر ماده اعم از طبیعی یا صنعتی یا هری یک از فهرست های شماره ۱، ۲، ۳، ۴ این کنوانسیون است»[۳] و همچنین مواد روان گردان در بند(ط) ماده (۱) قانون الحاق به کنوانسیون ۱۹۹۸ سازمان ملل متحد برای مقابله با قاچاق مواد مخدر و روان گردان که از قوانین داخلی کشور ماست، چنین تعریف شده است: « داروهای روان گردان به معنای هرگونه ماده طبیعی و یا ترکیبی مندرج در جدول ۱، ۲، ۳، ۴ کنوانسیون داروهای روان گردان مصوب ۱۹۷۱ است» در بندهای ۱ و ۲ بند ( الف) ماده (۲) قانون الحاق به کنوانسیون مواد روانگردان در سال ۱۹۸۸ اثرات زیر را برای مواد روانگردان ذکر می کند: « اعتیاد آور، تحریک و یا سست شدن سیستم عصبی مرکزی که منجر به توهم و یا اختلالاتی در کارکرد حرکتی یا افکار یا رفتار یا درک یا خلق و خوی می شود».
دکتر هاوارد آبادینسکی موادد روان گردان و مخدر را چنین تعریف می کند:
«ماده روان گردان ماده ای است که دستگاه عصبی مرکزی را تحت تاثیر قرار میدهد. ماده مخدر ماده ای است که اثرات روانگردانی و تغییر خلق و خوی دارد» (اسعدی، ۱۳۸۲، ص ۲۲)؛ بنابراین مواد روان گردان که اصطلاح مواد مخدر را نیز با رویکرد علمی پوشش می دهد، سه واژه ترکیبی، توصیفی و ترجمه فارسی اصطلاح انگلیسی «psychotropic substances» است که در لغت نامه بزرگ وبسترز، دایره المعارف ها و لغت نامه های تخصصی انگلیسی زبان به داروهای اثرگذار روی مغز معنا شده است.[۴]
با این وجودوقتی کارشناسان اصطلاح مواد مخدر یا روانگردان را به تنهایی استعمال می کنند، منظور تمام موادی است که مورد سوء مصرف واقع شده و روی مغز اثر می گذارند؛ اعم از اینکه طبیعی و مصنوعی باشند. با توجه به معنای عام مواد مخدر و با وجود این که مواد روان گردان به عنوان مواد اعتیادآور مستقلی شناخته می شوند، ولی در قالب مواد مخدر به معنای عام نیز طبقه بندی می شوند و از طرف دیگر می توان گفت، مواد مخدر در معنای خاص همان مواد محرک زا، توهم زا و آرام بخش ها هستند.
تاریخچه
مصرف مواد مخدر عمری به درازای حیات بشر دارد. بشر چندین قرن قبل از میلاد از وجود مواد مخدر در خشخاش آگاه بوده است؛ لذا تاریخچه کشت خشخاش نخستین بار ۳۴۰۰ سال پیش از میلاد، در جنوب بین النهرین صورت گرفته ، سومری ها حدود هفت هزار سال قبل از گیاه خشخاش در لوحه های خود با عنوان گیاه شادی بخش یاد کرده و آن را گیاه آسمانی می پنداشتند. مثلا پژوهشگران با آزمایش در روی موهای چند مومیایی متعلق به یکی از اقوام قدیم آمریکای جنوبی متوجه شدند، که مصرف نوعی از مواد مخدر در میان آنها رواج داشته است. پس از بررسی موهای آنها ماده ای به نام هارمین یافتند که یکی از عناصر تشکیل دهنده مواد توهم زاست. برگ کوکا برای سرخ غیر طبیعی و دفع کاذب گرسنگی برگ های بوته کوکا را می جویدند. استفاده از گیاهان و قارچ های توهم زا در مراسم مذهبی و جشن ها در نقاط مختلف جهان به خصوص در قاره آمریکا مورد توجه بوده است.
ایران نیز جز کشورهایی است که سابقه طولانی در مواد دارد و گیاه شاهدانه گیاهی بسیار قدیمی است که ایرانیان آن را کشت و پزشکان ایرانی از آن برای مداوای بیماران استفاده می کردند و جایگاه کمتری به عنوان ماده شادی آور داشت. اما سوء مصرف آن از زمانی آغاز شد که تجار خارجی در قرن هفدهم، در جهت دستیابی به اهداف خود، این مواد را به عنوان هدیه به حاکمان صفوی داده اند. و در دوره بعضی از پادشاهان صفوی استعمال مواد مخدر آزاد بوده و رواج مصرف تریاک در این دوره به حدی بوده که شربت تریاک و کوکنار را عطاری ها می فروختند. هرچند که بعضی از آنها مثل شاه عباس به مبارزه شدید با مواد مخدر پرداخت. اوج مصرف مواد مخدر بعد از صفویه به دوره قاجاریه رسید. در دوره قاجاریه نیز مصرف مواد مخدر امری تشریفاتی و تجملاتی به حساب می آمد و مردم عادی به دلیل گران بودن از آن محروم بودند. در واقع شکل سیاسی مواد مخدر از این زمان شروع شد( باصری، ۱۳۸۶، ص ۱۳)؛( قربان حسینی، ۱۳۸۶، ص ۳۱).
مواد مخدر شیمیایی – صنعتی در مقایسه با مواد مخدر طبیعی عمر طولانی ندارد و تازه به عرصه جهان وارد شده است. مثلا « ال. اس.» در سال ۱۹۳۸ و کدئین در سال ۱۸۸۴ و مرفین در سال ۱۸۱۶ ساخته شده است. می توان گفت همگام با پیشرفت علوم پزشکی و دارو سازی و شیمی، به تدریج زیان های سوء مصرف بسیاری از گیاهان منبع مواد مخدر و روان گردان، و فرآورده های مصنوعی آنها نیز آشکار شد.
برخی از داروهای روان گردان، از جمله آمفتامین ها و ترکیبات وابسته به آن، به عنوان مهم ترین دسته از داروهای صنعتی و شیمیایی و مورد سوء مصرف در تمام جهان شناخته شده است. این ترکیبات قدمت طولانی دارند ولی سوء مصرف آنها پدیده ای نو قلمداد می شود. برخی از این ترکیبات مثل ماده نور پسودوافدرین که از گیاه Catha edulis استخراج می شود، شش هزار سال قبل در آفریقای شرقی مورد استفاده شده است.
با این همه، اولین سنتز شیمیایی این مواد در سال ۱۸۸۷ صورت گرفت و تحقیقات مربوط به آن در سال ۱۹۳۰ آغاز شد. ابتدا از این مواد در درمان آسم و .. استفاده می شد و حتی به صورت داروی استنشاقی در سال ۱۹۳۲ به نام «Benzedrine nasal Inhaler » در ایالات متحده وارد بازار شد. هر اسپری حاوی دویست و پنجاه میلی گرم آمفتامین راسمیک بود. سوء مصرف آمفتامین ها به سرعت بالا رفت. حتی ادعا می شد که این مواد توانایی شعوری را افزایش می دهد. سوء مصرف این مواد تا جنگ جهانی دوم نیز ادامه یافت و نیروهای متحدین به عنوان اهرم قدرت از آن در جنگ استفاده می کردند. آثار اعتیاد آوری این داروها موقعی تشخیص داده شد که استفاده از ترکیبات آمفتامین ها در ژاپن و سوئد پس از جنگ جهانی دوم به صورت همه گیر درآمد. سوء مصرف آن ابتدا در جهت کاهش اشتها و به عنوان محرک و نیروزایی بود، ولی بعدها جهت مصارف تفریحی و خوش گذرانی سوء مصرف شد؛ لذا از سال ۱۹۷۰ ساخت و توزیع این داروها به شدت تحت نظارت و مراقبت دولت قرار گرفت. با وجود نظارت و مراقبت ها این مواد به صورت غیر قانونی در داخل کشورها به نام های متفاوت در بازار های سیاه به سهولت عرضه می شود( صفاتیان؛ میراکبری، احمدی؛ قنبری؛ محمد؛ علوی نائینی، ۱۳۸۲، صص ۹- ۱۰).
انواع مواد روان گردان
در عصر حاضر انواع صنعتی مواد مخدر در سطح گسترده و متنوعی، تولید و وارد بازارهای سیاه می شود. شناسایی و واپایش این مواد برای مجریان مبارزه با مواد مخدر و روان گردان های امری دشوار است. تحقیقات نشان می دهد، تولید مخدر های روان گردان همه روزه با چهره های متنوع در حال افزایش است؛ برای مثال در جامعه آمریکا بیش از دویست و پنچاه نوع مواد روان گردان خرید و فروش می شود.
الف) مواد توهم زا[۵]: این گروه از مواد شامل مواد طبیعی و مصنوعی است که ناراحتی های فکری، خلقی، ادراکی و عاطفی در فرد ایجاد می کنند. این مواد روان گردان افزون بر ایجاد توهم، موجب قطع ارتباط فرد با واقعیت و بسط و گسترش هوشیاری می شوند. اعتیاد به این مواد خیلی سریع و پس از سه تا چهار روز مصرف مستمرپدید می آید. مصرف این مواد بسته به دوز مصرف و محیط فرد می تواند سرخوشی و حالتی شبه گذار به عالم فوق طبیعی ایجاد کند. توهم های شنوایی و بینایی از دیگر آثار این مواد است. این مواد می توانند موجب هذیان شوند و به قضاوت، هوشیاری، حافظه و احساس فرد آسیب وارد کنند. این آشفتگی روانی در اثر محرومیت ناشی از قطع مصرف مواد نیز ممکن است دیده شود.
از مهم ترین مواد توهم زای مصنوعی عبارت اند از : لیزرژیک اسید دی اتیل آمید (LSD) که آلبرت هوفمان در سال ۱۹۸۳ آن را تولید کرد. از دیگر مواد توهم زا: پسیلوسیبن(magic mushroom) یا (قارچ های جادویی)، دی متیل تریپتامین(DMT)، متیل دی اکسی آمفتامین(DMT)، هارمین(Harmine)، مسکالین (Mescaline)، دی متوکسی متیل آمفتامین (DOM or STP) و اس. تی. پی. دی. اُ . ام (S.T.P.D.O.M) جزء توهم زاهای محرک محسوب می شوند؛ اما فن سیکلیدین، کتامین یک گروه متنوع و غیر متجانس هستند که علاوه بر آثار توهم زا، اثر دیگری هم تولید می کنند(نادری؛ بینازاده؛ صفاتیان و پیوندی، ۱۳۸۷، ص ۴۴).
ب) مواد محرک یا توان افزا[۶]: این گروه از مواد روان گردان معمولا موجب تحریک فعالیت سلسله مرکزی اعصاب و افزایش هوشیاری شده و برای ایجاد تحمل زیاد، بالا بردن عملکرد احساسی نشاط و سرخوشی مصرف می شود. از عمده ترین مواد مصنوعی این گروه می توان از آمفتامین ها، ترکیبات آمفتامین ها و اکستاسی یا (MDMA) نام برد. اگر چه بعضی از این مواد در درمان برخی از بیماریها و حالات چاقی استفاده می شود، ولی مصرف آن تحت واپایش در آمده یا ممنوع شده است؛ چنان که در سال ۱۹۸۸(MDMA) در سخت ترین برنامه مبارزه بین المللی جای گرفت و مصرف آن در روان درمانی متوقف شد. برخی، مشهورترین مواد محرک اعم از طبیعی، نیمه مصنوعی و مصنوعی را: کوکا، کوکائین، کراک و خات( قات عربی) دانسته اند. از جمله آثار استفاده این گروه از مواد روانگردان عبارت اند از: احساس افزایش نیروی غیر طبیعی، افزایش جرات خطرناک، بدگمانی و روان پریشی، هذیان و … گفتنی است با مصرف حتی یک بار کراک نیز ( که از کوکائین ساخته می شود) فرد معتاد می شود( اسعدی، ۱۳۸۲، ص ۱۲).
ج، آرام بخش ها، سستی زا[۷]: بار بیتوریک ها در برگیرنده مواد و داروهایی هستند ه برسیستم اعصاب مرکزی بدن تاثیر گذارده و با کند کردن فعالیت آن اغلب در مصرف کننده ایجاد آرامش می کنند و از این نظر الکل هستند.از این داروها معمولا جهت رفع درد یا ایجاد خواب و آرامش استفاده می شود. اگر بیش از حد معمول و به طور طولانی مدت مصرف شود، آثار جبران ناپذیری را به وجود می آورد که از جمله عوارض آن: سر درد و حملات صرع، ناراحتی های پوستی، تشنج و احتمال مرگ در اثر مصرف بالا،اختلال کبدی و کم خونی و … است. معمولا نشانه های مصرف تا مدت ها پنهان می ماند تا در نهایت توسط همکاران، اعضای خانواده یا پزشکان تشخیص داده می شود. شکل شدیدی از سوء مصرف این داروها، به صورت تزریق است. متاسفانه عمده مصرف کننده های این شکل از داروهای آرام بخش، افراد جوان هستند( نادری؛ بینازاده؛ صفاتیان و پیوندی، ۱۳۸۷، ص ۵۳۴).
د) استنشاقی ها[۸]: استنشاقی ها مواد شیمیایی هستند که بخارهایی، دارای خواص روان گردان از خود متصاعد می کنند و یا در آنها خواصی وجود دارد، مانند بنزین، تینر، چسب و … . سوء مصرف این مواد با توجه به سهولت دسترسی به خصوص در نوجوانان و افراد طبقات اقتصادی پایین تر شایع تر است. وجود ضایعات پوستی در اطراف دهان وبینی، بوی غیر معمول تنفس، وجود بقایای ماده مصرفی روی صورت و لباس ها و علایم تحریک مکرر گلو و بینی، روش مصرف این مواد بدین صورت است که مواد مایع روی تکه ای پارچه ریخته می شوند و جلوی بینی قرار می گیرند و استنشاق می شوند. چسب ها درون یک کیسه پلاستیکی ریخته شده و با قراردادن کیسه در مقابل دهان و بینی استنشاق می شوند. این مواد به سرعت از ریه جذب شده و به مغز می رسند. اثر آنها چند دقیقه پی از مصرف ظاهر می شود و بسته به نوع و مقدار ماده مصرفی سی دقیقه تا چند ساعت باقی می ماند( صفاتیان؛ میراکبری؛ احمدی؛ قنبری محمدی و علوی نائینی، ۱۳۸۲، ص ۸۲).
تقسیم بندی مختلفی از انواع مواد روان گردان ها ارائه شده است؛ برای مثال در یک طبقه بندی دیگری که توسط SAMHSAصورت گرفته، مواد صنعتی و شیمیایی را در چهار گروه قرار داده اند که عبارت اند از : مخدرها مثل مرفین، محرک ها مثل آمفتامین ها، توهم زاها مثل LSD، ضعیف کننده سیستم اعصاب مرکزی مثل متاکو آلون. توجه به این نکته حائز اهمیت است که با وجود طبقه بندی های مختلف وجه افتراق تمامی مواد در نحوه استعمال، آثار و زیان های متفاوتی است که بر مصرف کننده وارد می آورند. بعد از بیان چند نوع از انواع تقسیم بندی های مواد روان گردان، به ذکر ویژگی های چند نمونه از این مواد مشهور اشاره می کنیم.
- اکستاسی: نام علمی آن متیلن دی اکسی – ان- متامفتامین ( MDMA) است. تحت عنوان مواد « دانشگاهی» نیز مشهور است. که کاملا به طور مصنوعی ساخته می شود. در اشکال قرص و کپسول در طرح ها و دوزهای مختلف عرضه می شود. نخستین بار در سال ۱۹۱۲ میلادی توسط یک شرکت داروسازی آلمانی بنام « مرک» به عنوان داروی ضد اشتها و لاغری ساخته شد؛ اما استفاده از آن تا اواخر دهه ۱۹۷۰ میلادی به تعویق افتاد. در این زمان روان شناسان و روان پزشکان آن را داروی مناسبی برای درمان اختلال های روانی و عاطفی معرفی کردند. این مواد در سال ۱۹۸۰ میلادی وارد بازار های سیاه و مورد سوء مصرف قشر جوان قرار گرفت. هرچند این مواد مانند ال- اس- دی دارویی غیر قانونی محسوب می شد؛ اما توسط ارتش ایالات متحده به عنوان داروی اعتراف گیر و شستشوی مغز مورد سوء استفاده قرار گرفت.
در جنگ جهانی اول در روان کاوی بالینی سربازان آسیب دیده از جنگ به کار می رفت و در دهه ۱۹۸۰ در برخی محیط های دانشگاهی به عنوان موادی انرژی زا مورد سوء مصرف قرار گرفت. بیشترین گروه مصرف کننده این مواد دانشجویان و جوانان تازه به دوران رسیده و طرفداران گروه موسیقی و شرکت کنندگان در پارتی های شبانه هستند. از جمله اثرات منفی استفاده از این مواد. اختلال خواب، کابوس های شبانه، حملات ناگهانی، تشنج و … است. لازم به ذکر است در صورت مصرف مکرر می تواند به اعصاب بدن که از مغز نخاع به همه جای بدن گسترش یافته است، آسیب جدی و دائمی وارد کند.
همچنین دختران جوان به علت اثرات هورمونهای جنسی زنانه، در صورت مصرف این مواد در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به افت سدیم خون و به دنبال آن تشنج هستند( بدیع زادگان؛ منافی، ۱۳۸۶، صص ۱۸۱-۱۸۰).
- ال. اس. دی: نام علمی آن لیزرژیک اسد دی اتیل آمدی (LSD) است و یکی از قوی ترین ترکیبات شیمیایی توهم زا و خیال انگیز می باشد. این ماده در دهه ۱۹۶۰ شهرت خاصی پیدا کرد و به مرور زمان از استعمال آن توسط مردم کاسته شد. در دهه ۱۹۹۰ مجددا در میان دبیرستانی ها و دانشجویان شهرت پیدا کرد و این ماده به عنوان ابزار جنبش ضد فرهنگ در غرب مورد استفاده قرار گرفت.
در حال حاضر از این مواد در مصارف پزشکی استفاده نمی شود. گرچه در دهه ۱۹۵۰ این مواد توسط برخی روان پزشکان برای درمان احساسات سرکوب شده مورد استفاده قرار می گرفت. سازمان سیCIA)) نیز آزمایش های خود را بر روی انسان به صورت مخفیانه جهت بازپرسی از متهمان انجام داد.
روش مصرف آن به این صورت است که عموما گرد یا مایع آن را روی حبه قند می ریزند و می خورند. مصرف آن موجب تضعیف حافظه، اختلال حواس، سلب اختیار، جنون و خودکشی، اندو و یاس، اختلال در کارکرد مغز، بالا رفتن ضربان قلب، تشنج، مستی، مسمومیت شدید، اختلال در سلسله اعصاب و … میشود ( عزیزی، ۱۳۸۲، ص ۲۸۶).
سیاست کیفری پیرامون مواد مخدر و روانگردان
کشورهای جهان و همچنین کشور ما تجربه های گرانبهایی در زمینه مبارزه با مواد مخدر و روان گردان ها دارند. در کشور ما مرزبانان غیور و سلحشور نیروی انتظامی، سالانه شهدای گرانقدری را درمبارزه با سوداگران مرگ تقدیم جامعه جهانی می کند. این تجربه ها و رویکردهای متناسب، باید مبنای سیاست کیفری قانونگذاری قرار گیرد تا بتوان کشورهای جهان را از خطرهای آن مصون داشت.
با توجه به آثار زیانبار مواد مخدر و روان گردانها، برخوردی مناسب را می طلبد و در این رهگذر بدون داشتن قوانینی منطقی، نمی توان افراد جامعه جهانی را از خطر های آن محافظت کرد. در این خصوص کشور ایران نیز برای مبارزه با این پدیده چندین مرحله قانونگذاری را به مرحله اجرا در آورده است.
دوره اول قانونگذاری از سال ۱۲۸۹ تا ۱۳۳۳، دوره دوم از سال ۱۳۳۴ تا ۱۳۴۶، دوره سوم از سال ۱۳۴۷ تا ۱۳۴۸، دوره چهارم از سال ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۷، دوره پنجم از سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۸۵ بوده و هم اکنون نیز ادامه دارد. پس از استقرار حکومت جمهوری اسلامی نیز از هر روشی با این پدیده شوم مبارزه شد؛ زیرا خرید، فروش و استعمال این مواد به خاطر زیان های جسمی، روانی، اقتصادی و امنیتی هم از نظر قانونی و هم از نظر شرعی حرام است. به عنوان مثال در قرآن کریم و هم در روایتی وارده از رسول خدا و ائمه معصومین (ع) بر حرام بودن پنج که معرب بنگ- که از جمله فرآورده های گیاه شاه دانه می باشد – تاکید شده است. مثل روایت « سلموا علی الیهود و النصارا و لا تسلموا علی آکل البنج».
الف) عناصر اختصاصی این جرم
الف) عنصر مادی: هرگونه فعل مادی مثبت برای به وجود آوردن انواع مواد مخدر، تحت عنوان عنصر مادی جرم ساختن قرار می گیرد، اعم از اینکه تولید و ساخت آن، در نتیجه فعل و انفعالات شیمیایی باشد یا اقدامات فیزیکی، یا طبیعی باشد.
ب) عنصر معنوی: بزه ساختن و تولید مواد مخدر و روان گردان از جرایم عمدی است و برای تحقق آن سوء نیت مرتکب لازم است. قصد مجرمانه در عمدی بودن فعل ارتکابی زمانی محرز می شود که شخص با علم و اطلاع از اینکه چه چیزی می سازد یا تولید می کند، به قصد حصول نتیجه به انجام آن فعل مبادرت کند ( معاونت آموزش قوه قضاییه، ۱۳۸۷، صص ۴۵-۴۴).
ج) عنصر قانونی: ماده یک قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر مصوب ۱۳۷۶ مجمع تشخیص مصلحت نظام، ساختن و تولید مواد مخدر را جرم شناخته است( ساکی، ۱۳۸۰، صص ۷۳-۶۷) و همچنین قانون گذاردر سال ۱۳۸۹ در اصلاحیه بعدی قانون مبارزه با مواد مخدر، عبارت روانگردان صنعتی غیردارویی را پس از عبارت مواد مخدر اضافه کرد، با این تغییر مشکلات موجود در خصوص خلا قانونی مواد روان گردان صنعتی نیز حل شد و از طرف دیگر قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به معاهده واحده مواد مخدر کنوانسیون ۱۹۶۱ واصلاحی ۱۹۷۲ و کنوانسیون مواد روان گردان ۱۹۷۱ و کنوانسیون مبارزه با قاچاق مواد مواد مخدر و داروهای روان گردان مصوب ۳۰ دسامبر ۱۹۸۸ همگی حاکی از جرم بودن و به واپایش در آمدن آن با راهکارهای کیفری و غیری کیفری است.
ب) قوانین مصوب در خصوص ساخت و تولید مواد مخدر و روان گردان
طبق بند(ر) ماده یک معاهده واحده درباره مواد مخدر مورخ ۱۹۶۱ که دولت ایران در سال ۱۳۵۱ به آن کنوانسیون ملحق شده است؛ تولید عبارت است از عملی که شامل برداشت تریاک، برگ های کوکا، حشیش و چرس و کلیه گیاهانی که مواد مخدر از آنها تولید می شود و فرق آن با ساختن این است که واژه ساختن یعنی کلیه اعمالی به جز تولید که بتوان به وسیله آن مواد مخدر به دست آورد. این تعریف شامل تصفیه و تبدیل یک ماده مخدر دیگر نیز می شود( بند « ن» ماده یک معاهده) ( رحمدال، ۱۳۷۰، ص ۷۹).
اصطلاح ساخت اصولا راجع به آن گروه از مواد مخدر و روان گردان به کار می رود که ایجاد آنها مستلزم ترکیب دو یا چند ماده و انجام پیوند شیمیایی میان آنها است؛ اما در مورد آن دسته از مواد مخدری که به صورت طبیعی حاصل می شود و نیاز به انجام ترکیبات شیمیایی نیست معمولا اصطلاح تهیه به کار می رود. مانند تریاک که مستقیما با تیغ زدن گرزهای خشخاش به دست می آید.( طیاری، ۱۳۷۸، صص ۴۹-۵۰).
امکان دارد تصور شود که قانون گذار از به کار بردن هریک از این واژه ها مفهوم خاصی را ارائه کرده است؛ هر چند که این دو کلمه مترادف محسوب نمی شوند و به مفاهیم جداگانه ای دارند. تولید به معنی به وجود آوردن و ساخت به معنی درست کردن است؛ اما از حیث نتیجه تفاوت ماهیتی با هم ندارند و در هر دو اقدامات انجام شده منتهی به مواد می شود. یعنی چه اقدامات انجام گرفته ساختن نام بگیرد و چه تولید، در نهایت آنچه حاصل می شود ماده مخدر یا روانگردان است( ساکی، ۱۳۸۰، ص ۷۲).
در قانون اصلاح مبارزه با مواد مخدر، در چند مورد برای جرم دانستن اعمال قصد تولید مواد مخدر لازم دانسته شده است؛ برای مثال در بند ( ۱) ماده ۲ و ماده ۳ بیان شده، اگر کسی بذر شاهدانه را بکارد ولی قصد تولید مواد مخدر را نداشته باشد یا بذر شاهدانه را مخفی یا نگهداری یا حمل کند ولی قصدش تولید مواد مخدر از آنها نباشد، عملش جرم محسوب نمی شود( سلیمی الیزئی، ۱۳۸۹، ص ۲۳).
در مورد مواد روان گردان، دولت ایران نیز با تحت تاثیر قرار گرفتن از کنوانسیون مواد روان گردان، که در سال ۱۹۷۱ به امضای نمایندگان دولت ها رسید؛ به آن ملحق شدن و در نهایت قانون مربوط به مواد روان گردان( پسیکوتروپ) در اردیبهشت ۱۳۵۴ در قوه مقننه به تصویب رسید. قانون مربوط به مواد روان گردان ( پسیکوتروپ) مانند کنوانسیون بین المللی مواد روانگردان چهار فهرست ضمیمه دارد و این قانون به طور کامل متاثر از کنوانسیون بین المللی سال ۱۹۷۱ است. مطابق این قانون استفاده از مواد روان گردان جرم نیست، ولی این امر به معنای آن نیست که سایر اقدامات زیانباری که منجر به استعمال نا به جای مواد روان گردان می شود، جرم نباشد. قانون مربوط به مواد روان گردان با تمایز بین دو دسته از مواد مزبور به جرم انگاری رفتارهای خاص اقدام کرده است و از این جهت مواد روان گردان را به دو دسته تقسیم کرده است( عینی، ۱۳۷۱، ص ۱۹۵).
در مورد آنچه در فهرست اول یاد شده و مطابق تصویب نامه مورخ ۲۸/۹/۱۳۸۴ شامل ۲۸ ماده است؛ مطابق ماده ۳ قانون مربوط به مواد روان گردان، هرگونه ساختن این مواد جرم بوده و مجازات حبس دائم برای آن تعیین و در ارتباط با موادی که در فهرست دو تا چهار اسامی آنها ذکر شده است نیز مطابق ماده ۴ ساختن آنها جرم بوده و مجازات آن حبس از ۶۱ روز تا ۳ سال و ضبط مواد در نظر گرفته شده است.
ج) قوانین مربوط در خصوص خرید و فروش، عرضه و توزیع و استعمال مواد مخدر و روان گردان
خرید مواد مخدر و روان گردان؛ یعنی به دست آوردن این مواد در قبال پرداخت وجه یا هر مال دیگری است. بزه خرید مواد مخدر عمدتا مقدمه ارتکاب جرایم دیگری است. معمولا عده ای مواد مخدر را می خرند تا آن را مصرف کنند و عده ای می خرند تا به فروش برسانند؛ اما فروش؛ یعنی تملک مالکیت مواد مخدر و روان گردان به دیگران، در مقابل فروش لازم نیست که فروشنده حتما وجه نقد دریافت کند، بلکه دریافت هر چیزی که مالکیت داشته باشد، کفایت می کند. جرم خرید و فروش مواد مخدر در بند (۳) ماده (۱) قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر مصوب ۱۳۷۶پیش بینی و در مواد ۴ و ۸ این قانون برای آن تعیین مجازات شده است. در قانون مربوط به مواد روان گردان در مورد خرید این مواد صحبتی به میان نیامده؛ اما ماده ۳ این قانون فروش این مواد را جرم انگاری و برای آن مجازات مقرر کرده است که در بند (ب) ماده ۳ در جهت تعیین مقدار و نوع مجازات مقرر می دارد« برای فروختن یا به معرض فروش گذاردن، حبس جنایی درجه یک از ۳ تا ۱۵ سال» و اما در ماده ۶ نیز مقرر داشته: « فروش مواد مذکور درماده ۴ این قانون جز به موسسه های درمانی و عمده فروشی دارو و داروخانه و آزمایشگاه یا موسسه داروسازی ممنوع است. در صورت تخلف علاوه بر ضبط مواد مزبود مرتکب به حبس جنحه ای از ۶۱ روز تا ۳ سال محکوم خواهد شد.»
منظور از عرضه مواد مخدر و روان گردان؛ یعنی در معرض فروش قراردادن این مواد هدف قانونگذاری نیز همین است و این جرم زمانی است که متهم مواد را برای فروش به دیگران عرضه می کند. برای تحقق عرضه برای فروش، فرقی نمی کند که مرتکب مالک مواد نیز باشد یا نه؛ به خاطر این که مقنن به عمل مرتکب و درجه خطری که او برای جامعه حاصل می شود توجه دارد.
دیوان عالی کشور در رای وحدت رویه شماره ۱۴۳-۲۵/۱۰/۴۷، تنها قصد متهم را برای فروش مواد مخدر شرط تحقق جرم دانسته و انجام اقداماتی را از طرف متهم برای جلب مشتری و یا قصد خریدار را برای تحقق این جرم ضروری ندانسته است. دیوان کشور در توجیه این نظر عنوان داشته که چون در معرض فروش گذاردن مواد افیونی مثل عرضه سایر کالاهای متعارف نیست. همین قدر که متهم یا متهمان جنس را از شهری یه شهر دیگر وارد کند، تمام تلاش آنها فروش مواد مزبور است و مراجعه ولو صوری باشد؛ فقط کاشف از قصد متهمان خواهد بود و در معرض فروش گذاردن هم قصد طرفین را لازم ندارد تا مانند خرید و فروش احتیاج به دو قصد و نیت داشته باشد. عمل متهمان جز در معرض فروش گذاردن مواد مخدر نمی تواند مصداق دیگری داشته باشد که این رای با نظر قانون گذار سازگارتر است.
اما توزیع عبارت است از پخش مواد در جامعه؛ اعم از اینکه کلی یا جزئی باشد، محدود یا وسیع باشد؛ بنابراین توجه به این نکته لازم است که توزیع باید بین تعدادی از افراد انجام شود تا عمل توزیع صدق کند. بند (۳) ماده (۱) قانن اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر ۱۳۷۶ توزیع و عرضه مواد مخدر را جرم انگاری کرده و ماده ۴ و ۸ این قانون نیز در خصوص ارتکاب جرم توزیع و عرضه برای فروش مواد مخدر تعیین مجازات کرده است. در قانون مربوط به مواد روان گردان تنها عرضه برای فروش مواد روان گردان ذکر شده و صحبتی از توزیع به میان نیامده و مطلبق بند ( ب) ماده (۳) برای ارتکاب جرم عرضه برای فروش مجازات حبس از ۳ تا ۱۵ سال در نظر گرفته شده است؛ اما کنوانسیون مبارزه با قاچاق مواد مخدر و روان گردان مصوب ۱۹۸۸ که ایران نیز به آن ملحق شده است در بند ( الف -۱) ماده ۳ تمامی عناوین عرضه، توزیع فروش را جرم و مشمول مجازات های مقرر توسط دولت های عضو دانسته است.
اما در خصوص استعمال و اعتیاد به مواد مخدر مجمع تشخیص مصلحت نظام دو مصوبه را در سال ۱۳۶۷ به تصویب رساند. آنچه از مجموع این مواد استنباط می شود این است که مجمع درمصوبه سال ۷۶ درصدد اتخاذ سیاست شدیدتری نسبت به معتادان بوده است. از این رو در ماده ۱۵ اعتیاد را جرم دانسته و شرط مجازات نشدن را معرفی به مراکز درمانی و بازپروری دانسته است. مصوبه سال ۱۳۶۷معتادان به مواد مخدر را بر حسب نوع ماده مخدر مصرفی مستحق پاسخ های کیفری جداگانه ای قرار داده بود؛ اما در مصوبه اصلاحی سال ۷۶ معتادان بدون توجه به نوع ماده مخدر مصرفی با پاسخ های کیفری یکسانی مواجه شده اند؛ ضمن آنکه شرط سنی سابق مبنی بر جرم زدایی از اعتیاد معتادان بالای ۶۰ سال حذف شده است (قاسمی سیانی، ۱۳۸۰، صص ۲۸-۲۶).
به طور کلی می توان گفت مطابق ماده ۱۶ قانون اصلاحی ۱۳۷۶ واکنش کیفری قانون گذار نسبت به اعتیاد مواد مخدر در قالب مجازات هایی چون شلاق، جزای نقدی، انفصال دائم از خدمات دولتی و حبس بدل از جزای نقدی پیش بینی شده است.
در قانون مربوط به مواد روان گردان مصوب ۱۳۵۴ مسئله استعمال و اعتیاد به این مواد جرم انگاری نشده و قانون گذار سیاستی را اتخاذ نکرده است؛ لذا باتوجه به ظهور انواع مخدر های روان گردان با شکل و آثار متنوع و تمایل گسترده جوانان به سوی این مواد خانمانسوز، باید توجهی جدی از سوی قانون گذاریان نسبت به این مسئله صورت بگیرد، تا با وضع قوانین متناسب، به مقابله با آن اقدام شود.
د) کنوانسیون هـــا
– کنوانسیون واحد مواد مخدر سال ۱۹۶۱: کنوانسیون واحد مواد مخدر سال ۱۹۶۱ در نیویورک تصویب و از سال ۱۹۶۴ لازم الاجرا شد. این معاهده در سال ۱۹۷۲ طی یک پروتکل اصلاح شد. دولت ایران در سال ۱۳۵۱ اصل معاهده را پذیرفت و در سال ۱۳۸۰ پروتکل را تصویب کرد. کنوانسیون واحد نیویورک یکه مقدمه، ۵۱ ماده وچهار فهرست ضمیمه دارد و همچنین تشخیص اینکه چه ماده ای باید در کدام فهرست قرار گیرد و چه ماده ای به فهرست اضافه شود و تغییر ماده ای از فهرستی به فهرست دیگر، با پیشنهاد سازمان بهداشت جهانی انجام می شود. اهداف این کنوانسیون شامل لزوم اتخاذ تدابیری برای دسترسی به مواد مخدر جهت استعمال طبی است.
با توجه به این که مواد مخدر یک خطر اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و همچنین پدیده شوم خانمان سوز عصر حاضر قلمداد می شود؛ لزوم انجام اقدامات هماهنگ در سطح بین المللی علیه استعمال، ساخت و تولید آن براساس برنامه ریزی منسجم جهت واپایش و پیشگیری آن لازم است.
دولت های عضو این کنوانسیون متعهدند، قانون گذاری لازم را در جهت اجرای مقررات آن در سرزمین های خود به عمل آورده و همکاری با کشورهای دیگر را در اجرای مقررات این معاهده و محدود کردن تولید و ساخت و صدور و ورود، توزیع و تجارت معمول واستعمال و نگهداری مواد مخدر منحصرا برای مصارف طبی و علمی را پیش بینی و اجرا کنند. طبق ماده ۳۵ کنوانسیون دولت ها مکلف شده اند، در داخل اقدام های لازم را درجهت پیشگیری و سرکوب قاچاق مواد مخدر معمول داشته و در مبارزه علیه قاچاق با یکدیگر همکاری کنند و همکاری معاضدت قضایی را به شکل سریع انجام دهند. ماده ۳۶ کنوانسیون و اصلاحات آن در پروتکل ۱۹۷۲ حاوی مقررات کیفری است. در اصلاحیه سال ۱۹۷۲ سوء مصرف مواد مخدر نیز مشمول تعهد دولت ها قرار گرفته و مقرر شده، دولت ها می توانند به عنوان جایگزین یا مکمل محکومیت و مجازات، مصرف کنندگان را به پذیرش تدابیر درمانی، آموزش، و مراقبت های پس از درمان، بازپروری و سازگاری اجتماعی وادار کنند.
در ماده ۱۵ پروتکل اصلاحی، دولت ها متعهد به جلوگیری از سوء مصرف مواد مخدر، تشخیص زود هنگام، درمان، آموزش، مراقبت بعد از درمان بازپروری و سازگاری اجتماعی، آموزش کارکنان در زمینه انجام اقدامت فوق و کمک به اشخاصی که حرفه آنها مستلزم کسب اطلاعات در زمینه مشکلات سوز مصرف مواد مخدر است را شامل می شود.
- کنوانسیون مواد روان گردان ۱۹۷۱ وین: تولید مواد شیمیایی که اثر روانی دارند و به مواد روانگردان یا پیسکوتروپ مشهور هستند، سازمان ملل را بر آن داشت تا در سال ۱۹۷۱ کنوانسیون دیگری را با نام « کنوانسیون مربوط به مواد روان گردان» تصویب کند که مصادیق این مواد در فهرست های چهارگانه ضمیمه کنوانسیون آمده است. این کنوانسیون ۳۳ ماده دارد و به امضای دولت ایران نیز رسیده و در سال ۱۳۷۷ به این کنوانسیون ملحق شده است. و قانونی را در سال ۱۳۵۴ با نام قانون مربوط به مواد روانگردان به تصویب رسانید که مفاد کنوانسیون را دربرداشت.
درماده یک کنوانسیون، اصطلاحت کنوانسیون تعریف شده است؛ اما از مواد روان گردان تعریفی به عمل نیامده، بلکه آنرا « هر ماده اعم از طبیعی یا صنعتی یا هر یک از مواد طبیعی مندرج در فهرست های شماره ۱،۲،۳، ۴ ذکر کرده است. به عبارت دیگر مصادیق مواد روان گردان مشخص شده اند. اصطلاح قاچاق نیز مشتمل بر « ساخت یا هر نوع داد و ستد مواد روان گردان برخلاف مفاد این کنوانسیون» است. بسیاری از مقررات این معاهده، شبیه به مقررات کنوانسیون واحده ۱۹۶۱ نیویورک است. می توان گفت تفاوت آن با کنوانسیون ۱۹۶۱ فقط در نوع مواد است ( زراعت، ۱۳۸۶، ص ۲۰).
در مورد مواد روان گردان مشمول این کنوانسیون طرف های ملزم شده اند محدودیت هایی حتی در مورد مصارف علمی و پزشکی به خصوص در مورد فهرست ضمیمه یک ایجاد کنند. همچنین مصرف مواد مندرج در فهرست های ۲، ۳و ۴ فقط باید با نسخه پزشک صورت گیرد. اعضای کنوانسیون متعهد به جلوگیری از مصرف نابه جای مواد روان گردان، تشخیص اولیه، درمان، آموزش، مراقبت های پس از درمان، بازپروری سازگاری اجتماعی و تربیت و کادر درمانی متعهد شده اند. درماده ۲۱، اعضا در سطح داخلی – با توجه به قانون اساسی و سیستم حقوقی- موظف به پیشگیری و سرکوب قاچاق این مواد، کمک و معاضدت قضایی در زمینه مبارزه با قاچاق شدند.
ماده ۲۲ در مورد مقررات کیفری است و دولت ها موظف اند که رفتارهای عمدی را برخلاف موازین قانونی که در راستای این کنوانسیون ارتکاب می شود- جرایم جدی و مهم تلقی کرده و مشمول مجازات کافی به ویژه حبس یا دیگر کیفرهای محروم کننده از آزادی قرار دهند.
لازم به ذکر است که ال- اس- دی و آمفتامین ها و سیلوبین ها در کنوانسیون ۱۹۶۱ ممنوع نشده بود بلکه در کنوانسیون ۱۹۷۱ ممنوع اعلام شد و باربیتورات ها که نوعی افسرده کننده تلقی می شوند و اثر مستی آور دارند و مسکن ها نیز جزء مواد ممنوعه قرار گرفتند.
- کنوانسیون مبارزه با قاچاق مواد مخدر و روان گردان ۱۹۸۸: کنوانسیون مبارزه با قاچاق مواد مخدر و روان گردان ۱۹۸۸ در ۲۰ دسامبر ۱۹۸۸ در شهر وین تصویب شد.
این کنوانسیون به موجب ماده مواحده قانون الحاق به کنوانسیون مبارزه با قاچاق مواد مخدر و داروهای روان گردان مصوب ۳/۹/۱۳۷۰ به تصویب دولت جمهوری اسلامی ایران رسیده است. مطابق این قانون به دولت اجازه داده می شود که به کنوانسیون سازمان ملل متحد برای مبارزه با قاچاق مواد مخدر و داروهای روان گردان مصوب کنفرانس مورخ ۲۰ دسامبر ۱۹۸۸ برابر با ۲۹ آذر ۱۳۶۷ در ششمین جلسه عمومی با توجه به بند یک ( الف) ماده ۲۸ کنوانسیون، مشروط بر آن که مفاد کنوانسیون در مواردی که قوانین داخلی و موازین اسلام معارض شود از طرف جمهوری اسلامی ایران لازم الرعایه نباشد. ملحق و اسناد آن را مبادله کند. کنوانسیون ۱۹۸۸ دارای مقدمه و ۳۴ ماده و دو جدول پیوست است. در مقدمه این کنوانسیون از حجم رو به افزایش تقاضای مواد مخدر، روان گردان ها و نفوذ آن به گروه های مختلف اجتماعی به ویژه جوانان ابراز نگرانی و قاچاق مواد مخدر و روان گردان ها را یک جرم بین المللی مرتبط با سایر فعالیت های سازمان یافته بیان کرده و به همکاری بین المللی در زمینه مبارزه با مواد مخدر اعلام تمایل شده است.
طبق ماده ۲۵ این کنوانسیون لطمه ای به حقوق و تعهد های کشورهای عضو کنوانسیون های ۱۹۶۱ و ۱۹۷۱ وارد نمی شود. مطابق ماده ۳ این کنوانسیون مواد مخدر به معنی مواد طبیعی یا ترکیبی جدول ۱ و ۲ کنوانسیون ۱۹۶۱ و پروتکل اصلاحی آن و مواد روانگردان به معنی داروهای مندرج در جداول چهارگانه کنوانسیون ۱۹۷۱است.
درماده ۱۳ این کنوانسیون، اعضا مکلف به ههمکاری جهت جلوگیری از خرید و فروش و انحراف مواد و تجهیزات برای تولید یا ساخت غیر قانونی مواد مخدر و روانگردان، اقدام به از بین بردن کشت غیرقانونی گیاهان مخدر و تبادل اطلاعات علمی و فنی در زمینه رشه کن هستند. خلاصه تعهدات مندرج در این کنوانسیون دقیق تر از کنوانسیون های قبلی بوده و دولت ها مکلف به اتخاذ تدابیر واقعی و عملی برای سرکوب قاچاق، همکاری بین المللی و مقوله درمان اعتیاد شده اند.
نتیجه گیری
یکی از پدیده های خانمانسوز عصر حاضر مواد مخدر و روان گردان ها هستند. شیوع گسترده این مواد افیونی بدون توجه به سن، جنس، شغل و طبقه اجتماعی افراد، سالهاست که زندگی افراد بشر را به مخاطره انداخته است و تمام مردم جهان و کشورها با وجود تفاوت های فرهنگی، مذهبی، اجتماعی، و ساختار سیاسی، و حکومتی با این پدیده درگیر هستند.
جامعه بین المللی با طراحی معاهده های بین المللی، دولت ها را موظف به اقدام همه جانبه در راستای مبارزه با مواد روان گردان ها کرده است و دولت ها نیز با تصویب این معاهدات و الحاق به آنها در چارچوب قوانین داخلی سیاست جنایی در این خصوص اتخاذ کرده اند. اطلاعات منتشر شده بیانگر این واقعیت است که معاهده های بین المللی و همچنین تلاش ها و اهدامات بین المللی برای مهار این پدیده شوم در حد مطلوب نبوده است. علت ناکار آمد بودن این اقدامات را باید در سیاست های پنهان سود جویانه کشورهای استعمارگر فرصت طلب دانست که متاسفانه از این پدیده در جهت رسیدن به اهداف برنامه ریزی شده شوم خود در میان افراد جوامع دیگر استفاده می کنند.
می توان گفت جمهوری اسلامی ایران نیز از این حملات سلطه طلبانه در امان نبوده است. کشور ما به دلیل مبانی عقیدتی اسلامی خود از هیچ کوشش و اقدامی برای مبارزه با این امر دریغ نکرده و سالانه مرزبانان غیور و سلحشور نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران شهدای زیادی را در این راه تقدیم جامعه جهانی می کند.
به منظور جلوگیری از تولید، ساخت و تقاضای مصرف غیرمجاز مواد مخدر و روان گردان ها، اعم از طبیعی و مصنوعی، در بعد ملی باید طیف وسیعی از برنامه های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و بهداشتی متنوع صورت پذیرد تا بتوان با این پدیده و آثار مخرب آن در جامعه مقابله کرد.
پیشنهادها
- اولا، باید با تدوین برنامه های جامع و کامل – اعم از کیفری و غیرکیفری – به واپایش و مقابله با آن برخواست. ثانیا، باتوجه به این که همه روزه اشکالی از این مواد افیونی وارد بازار مصرف می شود؛ باید به عنوان یک بحران اجتماعی و سازمان یافته علیه امنیت ملی تلقی شود. لذا یک برنامه ریزی ملی و راهبردی دقیقی را از سوی دولت ها برای مبارزه با آن می طلبد. پس برای مقابله با آن راهی جز تعیین اهداف و برنامه ریزی جامع در کلیه ابعاد فردی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نیست.
- قاچاق مواد مخدر و روانگردان ها، از جمله جرایم سازمان یافته بین المللی تلقی می شود؛ بنابراین مقابله با آن مستلزم راه حل مشترک و توافق در سطوح ملی و بین المللی است؛ پس همکاری مشترک دولت ها، می تواند بهترین راهکار در جهت مقابله با این امر باشد.
- همان طور که بیان شدن همه روزه بر تعدا مواد روان گردان ها بخاطر سهولت ساخت آن در آزمایشگاه ها( با کمترین امکانات) افزوده می شود، با وجود دشواری کشف، شناسایی و پیشگیری از آن، به نظر می رسد مقابله با آن، مستلزم همکاری و مشارکت جدی تمامی دستگاه های مرتبط است.
- آگاهی بخشی به مردم از آثار شوم این پدیده و اطلاع رسانی با استفاده از ابزارهای مختلف از جمله رسانه ها، مراکز آموزشی و بهداشتی و دانشگاهی می تواند عامل مهمی درپیشگیری از شیوع آن باشد.
[۱] . دانشیار دانشگاه علوم انتظامی امین (نویسنده مسئول)، dr.akbarvarvaei@yahoo.com
[۲] . دانشجوی دکترای حقوق جزا و جرم شناسی.
[۳] .convetion on psychotropic substaces 1971
[۴]. Websterso world durg report, 1997.
[۵]. Hallucinogenic Drug.
[۶]. Barbituric.
[۷]. Stimulants.
[۸]. Entral Nervouses.