پروتکل مرزی اصطلاحی است در ادبیات مرزی. پروتکل صورت مجلس جلسات سیاسی است که برای بررسی و تحقیق و مذاکره در امری منعقد گردد. پروتکل مرزی یعنی صورت مجلس هایی که مربوط به مرز می باشد.
مرزبانان و معاونان پس از مذاکره یا انجام کار مشترک در هر ملاقات مرزی، نتیجه را در صورت مجلس که اصطلاحاً پروتکل مرزی نامیده می شود، ثبت می کنند. معمولاً مرزبانان در جلسات ملاقات مرزی که کارشناسان فنی دو کشور حضور دارند، پس از انجام تعارفات اولیه و اعلام دستور جلسه، اجازه می دهند کارشناسان فنی دو طرف بخش فنی، دستور جلسه را به اتفاق بررسی کنند و پس از تبادل نظر، نتیجه را به مرزبانان ارائه دهند. مرزبانان نیز بر اساس نتیجه مذاکرات کارشناسان فنی، دستور تنظیم صورت مجلس را به منشی ها صادر می کنند و آنان نتایج مذاکرات را با نظر مرزبانان و کارشناسان فنی به زبان های دو کشور در قالب پروتکل تنظیم می کنند.
مترجمان نیز برای اطمینان از یکسان بودن دو نسخه به زبان های طرفین آنها را مقابله می کنند. همچنین مترجمان باید صورت مجلس را برای تأیید یکسان بودن دو متن به زبان های طرفین پاراف کنند. سپس مرزبانان صورت مجلس مذاکرات را امضا می کنند. بدیهی است که مسئولیت کامل تصمیمات اتخاذ شده با مرزبانان است و قرارهای آن پس از امضای دو طرف لازم الاجرا خواهد بود. موادی از قراردادهای انتظامات مرزی در مورد تنظیم صورت مجلس مذاکرات مرزی به شرح زیر است:
۱- مرزهای شمالی
در مرزهای مشترک با کشور آذربایجان، ارمنستان و ترکمنستان، مرزبانان و معاونان آنها کارهای مشترک را طبق روال معمول در جلسات و ملاقات ها انجام می دهند. در هر جلسه، مرزبانان صورت مجلس را تنظیم و در آن، جریان جلسه و قرارهای تصویب شده و موعد انجام آنها را به طور خلاصه منعکس می کنند. قرارهای مرزبانان پس از امضای پروتکل برای هر دو طرف اجباری و لازم الاجرا است و خاتمه یافته تلقی می شود.
در هر یک از ملاقات، معاونان صورت جلسه کار را تنظیم و در آن اقدامات انجام شده را به تفصیل شرح داده و در صورت نیاز، تصمیمات و پیشنهادها را ذکر خواهند نمود. تصمیمات معاونان پس از تصویب مرزبانان به اجرا گذارده می شود.
پروتکل ها و صورت جلسه های جلسات مرزبانان و ملاقات های معاونان در دو نسخه و هر یک به زبان های فارسی و روسی تنظیم می شود. البته پس از فروپاشی شوروی، در مرز مشترک با آذربایجان، مرزبان مقابل به زبان آذری مذاکره می کند و صورت جلسات نیز به زبان آذری با حروف انگلیسی تنظیم می شود.
۲- مرز مشترک با ترکیه
در مرز مشترک با ترکیه، مرزبانان صورت مجلس هایی را به دو زبان فارسی و ترکی تنظیم و امضا خواهند کرد و هم چنین دلایل انعقاد جلسه و تصمیمات گرفته شده در جلسات در صورت مجلس ها قید خواهد شد .
۳- مرز مشترک با عراق
در مرز مشترک با عراق برای هر یک از جلسات، کلانتران مرز یا معاونان آنها صورت جلسه ای را که در آن به اختصار تصمیمات گرفته شده و نحوه اجرای آنها درج خواهد شد به دو زبان فارسی و عربی تنظیم می نمایند .
۴- مرز مشترک با پاکستان
در مرز مشترک با پاکستان، پس از انجام عمل تجدید یا تعمیر علائم مرزی، نتایج بازرسی های مشترک علائم مرزی و تحقیقات مشترک، در صورت مجلس قید و در دو نسخه به زبان فارسی و انگلیسی تنظیم می شود و پس از امضای نمایندگان طرفین مبادله خواهد شد .
۵- مرز مشترک با افغانستان
در مورد مرزهای مشترک با افغانستان تنظیم صورت مجلس مشترک (به زبان فارسی)، فقط به عهده کمیساران یا جانشینان آنان است که رسماً معرفی شده اند .
نکاتی که باید در تنظیم پروتکل های مرزی رعایت گردد، عبارت اند از:
۱- در قسمت یا صفحه ای که توسط مرزبان جمهوری اسلامی ایران تهیه و تنظیم می شود، آیه شریفه « بسم الله ارحمن الرحیم» در وسط و بالای صفحه نوشته شود.
۲- زمان جلسه با ذکر ساعت، تاریخ و سال هجری شمسی و مطابقت آن با ساعت، تاریخ و سال رسمی کشور مقابل قید شود.
۳- محل تشکیل جلسه مشخص شود.
۴- منظور از تشکیل جلسه (دستور جلسه) به طور واضح تعیین شود.
۵- اسامی شرکت کنندگان در جلسه با ذکر عنوان و مشخصات کامل، ابتدا اعضای شرکت کننده ایرانی، سپس اعضای هئیت طرف مقابل، قید گردد.
۶- خواسته یا خواسته های طرف ایرانی یا طرف مقابل به طور واضح نوشته شود.
۷- پاسخ یا پاسخ های طرف ایرانی یا طرف مقابل قید گردد.
۸- در صورتی که مذاکره به توافق و نتیجه مشترک برسد، در قسمت قرار مشترک نوشته شود.
۹- در پایان پروتکل درج عبارت « این پروتکل در … نسخه تنظیم شده، هر نسخه دارای متن و اعتبار یکسان می باشد» ضرورت دارد.
۱۰- پروتکل ها فقط به امضای رئیس هئیت برسد و در صورت لزوم به مهر مرزبانی ممهور گردد.
۱۱- در تنظیم پروتکل که یک سند رسمی و قابل استناد است و برای طرفین تعهدات ایجاد می نماید، باید کاملاً دقت شود که متن پروتکل خوانا و بدون خط خوردگی باشد و حتی الامکان تایپ شود.
منبع: مرکز مطالعات خلیج فارس
به گزینی: محمدنقی دیده بان