بخشی از ساکنان جنوب استان اردبیل از جمله خلخال به زبان کهن و تاریخی تات تکلم می‌کنند، زبانی که امروزه به اذعان کارشناسان به دلیل بی‌توجهی گرد فراموشی بر روی آن پاشیده شده است.
مرزنیوز به نقل از مهر، با وجود اینکه در گستره استان اردبیل شهروندان به زبان آذری تکلم دارند، اما در بخش جنوبی و در روستاها و شهرهای نزدیک به مرز مشترک با استان گیلان نوای زبان تاتی همچنان شنیده می‌شود.
زبانی که در کتب تاریخی به قدمت دیرینه آن اشاره شده و زمانی گفتار و نوشتار بخشی از ساکنان خلخال را شامل می‌شد و امروز به فراموشی سپرده شده است.
گویشوران این زبان به دلیل اینکه چندان در راستای معرفی، آموزش و تبلیغ این زبان فعالیتی انجام نشده، روز به روز کاهش می‌یابند و زبان تاتی در زبان‌های فارسی و ترکی رنگ می‌بازد.
اشارات تاریخ به زبان تاتی و تقابل با زبان ترکی
ابراهیم فخرایی در کتاب «سردار جنگل، میرزا کوچک خان» یکی از گویش‌های محلی آذربایجان را زبان تاتی معرفی کرده و آورده است: «اکثر روستاهای بخش امام رود (شاهرود) واقع در جنوب شرقی خلخال و روستای کجل و اطرافش در بخش خورش رستم دارای زبان تاتی هستند.»
وی اضافه کرده است: «زبان تاتی از بقایای زبان قدیم آذربایجان است. قبل از رواج و شیوع ترکی، مردم آذربایجان به لهجه‌های مختلف آریایی صحبت می‌کردند و اقوام تازه‌وارد به آن ها تات می‌گفتند.»
همچنین در دایره المعارف غلامحسین مصاحب آمده است: «تات لفظ ترکی به معنی عناصر خارجی ساکنان سرزمین ترکان است. این لفظ در کتیبه‌های قرن هشتم میلادی آمده است و تاریخ طولانی و پیچیده دارد و تغییراتی نیز در معنی آن راه یافته مثلاً به ملل تحت استیلای ترکان و بالأخص به ایرانیان اطلاق شده است.»
دکتر منوچهر مرتضوی نیز در کتاب «زبان دیرین آذربایجان» آورده است: «علاوه بر مواد لفظی و ایرانی بی‌شمار که در زبان کنونی آذربایجان وجود دارد و یادگار زبان دیرین این سرزمین است هنوز در بعضی مناطق آذربایجان گویش‌های اصیل ایرانی وجود دارد و گروهی از مردم روستانشین آذربایجان به زبان‌هایی که صد درصد ایرانی و از لحاظ مختصات صوتی و نحوی کهنه‌تر از همه نمونه‌های موجود آذری قدیم است سخن می‌گویند.
این نویسنده اضافه کرده است: «این مناطق را به مناسبت اینکه در قالب زبان کنونی یعنی گویش متأخر آذربایجان ویژگی‌های زبان قدیم را از هر حیث حفظ کرده‌اند جزیره‌های زبانی می‌نامیم. مهم‌ترین این زبان‌ها تا جایی که اطلاع داریم هرزنی، تاتی و خلخالی است.»
در عین حال زبان‌شناس و عضو هیئت‌علمی دانشگاه پیام نور استان گیلان در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: تاتی یکی از زبان‌های قدیمی در ایران است که گویشوران آن در غرب استان گیلان، اردبیل، تهران، زنجان و خراسان پراکنده هستند.
شهین شیخ تصریح کرد: زبان تاتی گونه‌های مختلفی دارد که یک گونه در اردبیل و خلخال دیده می‌شود و تفاوت گونه ها در تفاوت واژگان و تفاوت واکه یا مصوت‌ها است.
زبان معیار زبان‌های دیگر را به حاشیه کشاند
به گفته این زبان‌شناس زبان تاتی در گروه زبان‌هایی است که گویشوران آن رو به کاهش بوده و به همراه برخی زبان‌های دیگر حداکثر تا ۵۰ سال دیگر اثری از آن ها باقی نخواهد ماند.
شیخ معتقد است یکی از دلایل کاهش گویشوران این زبان به انتخاب زبان معیار به عنوان زبان اصلی گویش و تکلم برمی‌گردد و اینکه حتی گویشوران زبان‌های مختلف تلاش می‌کنند به دلایل مختلف از جمله پرستیژ اجتماعی نسبت به تکلم و یادگیری زبان معیار اقدام کنند.
گویشوران زبان‌های مختلف تلاش می‌کنند به دلایل مختلف از جمله پرستیژ اجتماعی نسبت به تکلم و یادگیری زبان معیار اقدام کنندوی افزود: با انتخاب زبان معیار سایر زبان‌ها در حکم گویش است و مطالعات نشان می‌دهد بر خلاف ترکی و کردی، زبان تاتی و اغلب گویش ها در ایران رو به فراموشی است.
استاد دانشگاه پیام نور تهران ادامه داد: از سویی پدران و مادران هم کمتر با گویش‌ها تکلم دارند و به فرزندانشان گویش خود را آموزش نمی‌دهند.
اطلس زبان‌های اردبیل تدوین شود
اما در مقابل روند فراموشی زبانی که زمانی قومی به نام قوم تات را در جغرافیای ایران مجزا می‌کرد، چه اقدامی صورت گرفته است؟
در حالی که زبان‌شناسان از وضعیت زبان تاتی ابراز نگرانی می‌کنند، مدیرکل میراث فرهنگی استان اردبیل نیز به ضرورت تهیه اطلس جغرافیایی زبان و گویش‌ها در اردبیل تأکید کرد.
کریم حاجی‌زاده به خبرنگار مهر گفت: تهیه این اطلس مدتی است در دستور کار بوده و با کمک اساتید دانشگاهی در حال انجام است اما تسریع مطالعات نیازمند تأمین مالی است.
وی با بیان اینکه اطلس زبان و گویش مناطق جنوبی استان تهیه شده و مناطق مرکزی و شمالی باقی‌مانده است، افزود: تهیه این اطلس برای سال آینده در دستور کار قرار گرفته و ما امیدواریم با اختصاص اعتبار مناسب عملیاتی شود.
مدیرکل میراث فرهنگی استان با بیان اینکه زبان تاتی شناسایی و مستندسازی شده است، اضافه کرد: این زبان در جنوب استان اردبیل تکلم می‌شود و بی‌شک تهیه اطلس در احیای زبان‌هایی از این دست مؤثر خواهد بود.
جشن‌های مردمی فرصت احیای زبان
زبان‌شناس و استاد دانشگاه معتقد است در احیای زبان‌ها و گویش‌ها صداوسیما نقش کلیدی دارد.
شیخ با بیان اینکه صداوسیما می‌تواند در برنامه‌های مختلف از گویشوران زبان‌های خاص دعوت کند، اضافه کرد: از سویی برگزاری جشن‌های مردمی و یا برگزاری برنامه‌هایی در آموزش‌وپرورش مؤثر خواهد بود.
آموزش‌وپرورش می‌تواند در کلاس‌های درس گویش‌ها را با متکلمان آن ها معرفی کندوی تأکید کرد: به عنوان مثال آموزش‌وپرورش می‌تواند در کلاس‌های درس گویش‌ها را با متکلمان آن ها معرفی کرده و برای این گروه از دانش آموزان جوایزی پیش‌بینی شود تا آموزش و استفاده از گویش‌های خاص مورد تشویق قرار گیرد.
در عین حال فرماندار خلخال اقدام این شهرستان برای احیای زبان تاتی را برگزاری جشن رغایب با تکلم به زبان تاتی عنوان کرد.
فریدون بابایی در گفتگو با خبرنگار مهر با تأکید به اینکه این جشن سالانه در امامزاده عبدالله شهر کلور برگزار می‌شود، اضافه کرد: آیین‌هایی از این دست با هدف احیا و معرفی زبان‌های خاص شهرستان خلخال از جمله تاتی برگزار می‌شود.
زبان‌شناسان معتقدند گویشوران زبان تاتی که زمانی انبوهی از فرهنگ و تاریخ را در واژگان خود زمزمه می‌کردند رو به کاهش هستند. کاهشی که معلول عوامل مختلف است که باید ضمن آسیب‌شناسی، برای تقویت زبان‌ها و گویش‌های محلی تلاش کرد.
