استان ایلام یکی از استانهای کشور ایران است که در باختر این کشور و در ناحیهای کوهستانی و نیمه گرم قرار گرفتهاست. مرکز این استان شهر ایلام است..استان ایلام از غرب با کشور عراق، از جاستان ایلام یکی از استانهای کشور ایران است که در باختر این کشور و در ناحیهای کوهستانی و نیمه گرم قرار گرفتهاست. مرکز این استان شهر ایلام است.[۴] استان ایلام از غرب با کشور عراق، از جنوب با استان خوزستان، از شرق با استان لرستان و از شمال با استان کرمانشاه همسایه است.استان ایلام یکی از استانهای کشور ایران است که در باختر این کشور و در ناحیهای کوهستانی و نیمه گرم قرار گرفتهاست. مرکز این استان شهر ایلام است. استان ایلام از غرب با کشور عراق، از جنوب با استان خوزستان، از شرق با استان لرستان و از شمال با استان کرمانشاه همسایه است.نوب با استان خوزستان، از شرق با استان لرستان و از شمال با استان کرمانشاه همسایه است.
جمعیت
بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت استان ایلام در سال ۱۳۸۵ برابر با ۵۴۵٬۷۸۷ نفر بودهاست که از این میان ۲۷۸٬۵۶۶ نفر مرد و بقیه(۲۶۷٬۲۲۱) زن بودهاند. این استان ۱۱۱٬۵۵۹ خانوار دارد. جمعیت شهرنشین این استان ۳۳۱٬۲۳۱ نفر است. استان ایلام کم جمعیتترین استان ایران است.
نامگذاری
این استان از استانهای کمابیش جنگلی ایران است. پیش از دوره رضاشاه به این ناحیه لرستان پشتکوه میگفتند. پس از شکست مسلحانه ایلات لر و قدرت یافتن حکومت مرکزی در شهریور ۱۳۱۴ ه.ش در زمان پادشاهی رضاشاه به موجب تصویبنامهٔ هیئت وزیران و به منظور یادآوری عظمت و شکوه تمدن عیلام باستان، نام روستای حسینآباد، به ایلام تغییر یافت و این روستا به عنوان شهر و مرکز استانی به نام ایلام انتخاب شد.منطقه تمدن باستانی عیلام در استانهای فارس و خوزستان امروزی تمرکز داشت اما ظاهراً تصمیم دوران رضاشاه برای نامگذاری استان ایلام به این موضوع برمیگردد که منطقه پشتکوه نیز در دورههایی بخشی از ناحیه عیلام باستان بودهاست. ایلام دومین استان ایران به لحاظ امنیت است..
ایلام شکلی نادرست از واژه سامی عیلام به معنای جای بلند و منطقهٔ کوهستانی است.. که پرهیز از حرف «ع» عربی در این تغییر املا تأثیر داشتهاست.
تقسیمات کشوری
استان ایلام دارای ده شهرستان به این شرح است: آبدانان، ایلام، ایوان، بدره، دره شهر، دهلران، چرداول، ملکشاهی و مهران و سیرواناز سال ۱۳۱۶ ه.ش در تقسیمات کشوری، ایلام بخشی از استان پنجم یعنی کرمانشاهان گردید. درسال ۱۳۴۳ ه.ش محدوده کنونی استان ایلام به عنوان فرمانداری کل شامل شهرستانهای ایلام، درهشهر، دهلران و مهران بخشی از استان کرمانشاه به تصویب هیئت وزیران رسید. طی این مصوبه، بخشهایی از لرستان و خوزستان به ایلام ملحق شدند. این ملحقات شامل درهشهر دهلران آبدانان از لرستان و موسیان از خوزستان میشد. در فروردین ۱۳۵۲ ه.ش پس از تصویب هیئت وزیران فرمانداری کل ایلام و پشتکوه شامل فرمانداریهای ایلام، دره شهر، مهران و دهلران به استان ایلام تبدیل شد. در سالهای بعد به ترتیب فرمانداریهای شیروان و چرداول، آبدانان، ایوان، ملکشاهی و سیروان در پیکره سرزمینی استان ایلام ایجاد شدند. نقاط شهری استان ایلام عبارتاند از: آبدانان،آسمانآباد، ارکواز، ایلام، ایوان، بدره، پهله، توحید، چوار، درهشهر، دهلران، زرنه، سرابله، صالح آباد، لومار، مورموری، موسیان، مهران ومیمه. مهر و ماژین و شباب بلاوه تره در مهر ماه سال ۱۳۹۱ ه.ش شیروان و چرداول، در، تقسیمات کشوری در ایران به دو شهرستان،شیروان و چرداول، به مرکزیت سرابله، و سیروان به مرکزیت لومار، تقسیم شد و همچنین در تیر ماه سال ۱۳۹۲ با مصوبه هیئت محترم دولت شیروان چرداول رسماً، بنام چرداول تغییر نام یافت وبخش بدره از شهرستان دره شهر جدا گردید و به شهرستان بدره ارتقاء یافت.
جغرافیا
استان ایلام با وسعت ۲۰٬۱۵۰ کیلومتر مربع و ۱٫۲ درصد مساحت، بیست و دومین استان ایران از نظر وسعت محسوب میشود این استان یکی از استانهای نیمه مرطوب کوهستانی ایران میباشد که وسعت و عظمت ارتفاعات آن هر بینندهای را به خود جلب میکند و هر کدام از این کوهها، جاذبهها و زیباییهای خاص طبیعی خود را به همراه دارد و منطقهٔ ایلام به غیر از نواحی جنوب غربی آن، مشتمل بر کوهستانهای بسیار رفیع و در هم تنیدهای است که از چین خوردگیهای متعدد و موازی تشکیل شدهاست. وسعت این کوهستانها در شرق و شمال شرق ایلام چنان بزرگ است که مجالی به ایجاد دشتهای میان کوهی ندادهاست. این رشته کوهها عموماً از شمال غربی به سوی جنوب شرقی امتداد یافتهاند.
ناهمواریها
ناهمواریهای استان در قسمتهای شمال و شمال شرقی با دامنههای پرشیب و مرتفع و دشتهای میانکوهی کموسعت دیده میشود و در قسمتهای جنوب و جنوب غرب به صورت دشتهای باز رو پهناور است. بیش از هفتاد درصد استان کوهستانی است. چینخوردگیهای استان، موازی، منظم و جنس آنها رسوبی و بیشتر از نوع آهک و گچ است. در شمال و شمال شرق استان میتوان کوهای مانشت، سیوان، قلارنگ و کوه قلاجه، لنه و چرمین را نام برد.
کوهها
- سلسله ارتفاعات کبیرکوه
- ارتفاعات دینارکوه، اناران، سیاه کوه
- رشته کوههای کم ارتفاع مرزی غرب پشتکوه مشرف بر دشتهای بینالنهرین
- ارتفاعات مانشت کوه و رنو مسلط بر دشت ایوان
کبیرکوه یکی از ارتفاعات مهم پشتکوه با سیطرهای عظیم از سمت جنوب به جلگه خوزستان ختم میشود. بلندترین قلهٔ آن، «کان صیفی در منطقهٔ ورزرین» نام دارد که ۳٬۰۶۲ متر ارتفاع دارد قسمتی از دامنههای کوه مذکور دارای جنگلهایی است که غالب درختان آن را بلوط تشکیل میدهد. دامنههای شرقی کبیرکوه با شیب تند، و در درههای ژرف و پرآب به رود سیمره منتهی میشود و دامنههای غربی آن که مشرف به نواحی مرزی ایران و عراق را تشکیل میدهند؛ دارای منابع نفتی و ذخایر زیرزمینی فراوان میباشد.رشته کوه کبیر کوه در محل به نام «کور» یا «کور» معروف است. این رشته کوه یکی از بزرگترین و منظمترین کوههای زاگرس غربی است. طول این رشته کوه در حدود ۱۶۰ کیلومتر و عرضی بین ۶ الی ۷ کیلومتر است. این کوهستان مانند دیواری عظیم در سراسر منطقهٔ پشتکوه در جهت شمال غرب- جنوب شرق امتداد یافتهاست.
از دیگر ارتفاعات استان «دینارکوه» بین آبدانان و دهلران واقع شده و به موازات کبیرکوه امتداد یافتهاست و بلندترین نقطهٔ آن ۲٬۶۰۰ کیلومتر از سطح دریا ارتفاع دارد. کوههای دیگر استان ایلام در شمال و مشرق استان عبارتند از:
رنو و شره زول بین ایوان و چوار، کوه بانکول بین ایوان و چرداول، قلهٔ مانشت بین ایلام، کارزان و ایوان، کوههای بایه، نسار بلالر (بالارِ)، تالوار (تل وال)، سرخ گیری (سیور گیری)، ساج گوربی (ساج اَو گِل بیو) در شهرستان ایوان، سیوان کوه بین شیروان و بدره، کوه لِنه و چرمین بین چرداول و شیروان و رشته کوههای زردلان و هلیلان و رشته کوه مرتفع قلاجه بین استان ایلام و کرمانشاه واقع شدهاست.
کوههای مغرب و جنوب غربی استان ایلام عبارتند از:
کوههای کوِلگ، سیاه کوه، نخجیر کوه، کوه سرخ، انجیر کوه، تونه کوه، کوههای بولی، میمک، اناران بی وره، پشمین در ملکشاهی، خوشادل در ملکشاهی، بلوطستان (بَلستان)، کوه دنه و کاسه ماس
بین مرز ایران و عراق در استان ایلام سلسله کوههای کم ارتفاع حمرین (همرین) واقع شدهاست که از بهرام آباد در مهران آغاز میشود و تا جلگه خوزستان ادامه دارد
کوه قلاقیران واقع در مسیر ایلام به چوار در منطقهٔ جنگلی ششدار قرار دارد که یکی از قلل زیبا و دیدنی میباشد و چشمانداز آن خیره کننده است و شاعران محلی در اشعار خود از آن به عنوان کوهی نمادین یاد میکنند
استان ایلام علاوه بر کوهستانهای مذکور که محل چرای عشایر منطقهٔ استان ایلام و بعضی از استانهای همجوار میباشد دارای دشتهای وسیع و حاصلخیزی چون دشت عباس، دشت موسیان، دشت دهلران، دشت مهران (گرمسیر)، دشت هلیلان و دشت ایوان است که به شکل لوزی واقع شده و دارای خاک حاصلخیزی میباشد. دشتهای چالاب، محسن آباد، امیرآباد، گُلان، صالح آباد، آسمان آباد و دره شهر از دیگر دشتهای مهم این استان میباشند که علاوه بر رونق کشاورزی دارای تپههای باستانی بوده و آثار تاریخی زیاد و گورهای قدیمی در این منطقه فراوان یافت میشود که بیان گر وجود کانونها و اجتماع جوامع بشری در این استان بودهاست
گروههای قومی
در ایلام عشایر لر، لک و کرد چنان با هم درآمیختهاند که شناسایی آنان به این صورت آسان نیست.
محمد امین زکی بیگ در کتاب زبدهٔ تاریخ کرد و کردستان مینویسد:
گویش کردی فیلی، بدون شبهه از فارسی بیشتر به کرمانجی شرقی نزدیکتر است و خود آنان بر این موضوع واقفند و در کرد بودن خود هیچ شک و شبهه ای ندارند.
«در سال ۱۹۱۶، بر حسب وظیفه ای رسمی به لرستان سفر نمودم و در نزد والی (پشتکوه)(استان ایلام)، مدتی اقامت کردم و مقداری تحقیق قومی و اجتماعی نمودم، غالبا به کردی، با والی و همراهان او، صحبت مینمودم و به آسانی و راحتی مطالب خود را به آنان تفهیم میکردم و به مطلب آنان پی میبردم و به من معلوم شد که اختلاف زبان کرمانجی شرقی با زبان فیلی، از اختلاف زبان کرمانجی غربی بیشتر نمیباشد.»طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبره پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۸۹ انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه گیری شد در استان ایلام به قرار زیر بود: ۸۶ کرد (۸۸٫۳٪ مرد، ۸۴٫۲٪ زن)، ۱۰٫۷ لر (۱۰٪ مرد، ۱۲٫۳٪ زن)، ۱٫۷ سایر و ۱٫۷ بدون جواب بودند..
مردم کرد زبان استان ایلام در ایام مذهبی از جمله محرم همیشه با برگزاری مراسم، ارادت خود را به اهل بیت نشان دادهاند.
پوشش غالب دختران و زنان همچنان چادر است و حجاب را بهطور کامل رعایت میکنند و خبری از بیحجابی در این استان نیست. این پوشش از باورهای دینی دختران و زنان که در خانواده فراگرفتهاند نشات میگیرد.
ایلهای کرد استان ایلام:
- ایل ملکشاهی
- ایل کرد
- ایل خزل
- ایل ریزه وند
- ایل عالیبیگی
- ایل بالاوند زردلان
- ایل بولی
- ایل کلهر
- ایل ده بالایی
- ایل میشخاص
- ایل ارکوازی
- ایل علی شروان بدره
- طایفه ماسپی
- طایفه ملخطاوی
- طایفه مموس
- طایفه دوستعلی وند کرد
- طایفه گَرِکی کرد
- طایفه مورتی
- طایفه باباهای حاجی بختیار
- طایفه گُمار
- طایفه آهنگر قطبالدین
- طایفه صیفی
- طایفه پیرانی
- طایفه سوره میری
طوایف لُر استان ایلام :دهستان هندمینی، چشمه داوی، رشنو، زرگوش، بابای پیرمحمد آبدانان، دیناروند، جایروند، پنج ستون، سیمینوند، ناصرعالی، جودکی، کاییدخورده، قیاسوند، جایروند،پادروند، کولیوند.
- ایل بالاوند در زردلان
- ایل خزل
- ایل کاید خورده در شهرستان دهلران و بخش مورموری شهرستان آبدانان
- ایل شوهان یا شوهو در مهران، ایلام
- ایل میر در دره شهر
- سیلیورزی در آبدانان و ایلام
- ایل دیناروند در دینارکوه و دال پری
- حسنوند و ایل بیرانوند که از استان لرستان به دره شهر مهاجرت کردهاند.
- سگوند در دشت عباس و آبدانان و دهلران
- حیدروند در آبدانان
- بازگیر در گیچه
- سه سه در دره شهر
- طایفه پیر پای (پیرحیاتی) در ایلام
- طایفه رشنو یا رشنوادی در ایلام
- تیلاوی در ایلام و پلنگ آباد
- کولیوند در وزیر آباد و قلا تسمه
- قیاسوند در دره شهر
- چگنی در شیروان
- ایل جودکی در ایلام و آبدانان – مستقر شهر آبدانان، دهلران، مورمورموری، وچکبود، پشت قلعه
- طایفه نایب به همراه والیان پشتکوه به استان ایلام مهاجرت کردهاند.
- طایفه بُن ریزی که از هفت لنگ بختیاری به سراب گاماسب خرمآباد و سپس به استان ایلام مهاجرت کردهاند.
- طایفه غیاثوند
- طایفه ملا حسنوند
- طایفه هیوری
- طایفه مموس مزیه از ایل کمالوند
- طایفه زویار (زهیار)
- طایفه زینی وند
- طایفه گل گلی
طوایف عرب استان ایلام :
طایفه سادات ساکن دشت عباس
اعراب ربوط و خرسان
اعراب چنانه
قبیله بوحمید
اعراب بنی لام در دهلران
زبان
زبان رایج ساکنین استان ایلام کردی است که طوایف و ایلات مختلف در تمامی شهرستانهای استان با اندک تفاوتی در ادای الفاظ و کلمات بدان تکلم میکنند.زبانهای کردی، لری و لکی و عربی در استان ایلام رایج است. کسانی که به زبان کردی سخن میگویند در شهرستانهای ایوان (کردی کلهری)، ایلام، ملکشاهی، مهران، سیروان، چرداول، بدره و بخشی در آبدانان و دهلران زندگی میکنند. کسانی که در استان ایلام با زبان لری صحبت میکنند در شهرستانهای دهلران، آبدانان و دره شهر بخشهایی از بدره، بخشهایی از شهر ایلام سکونت دارند. در شهرستان دهلران و بخصوص در بخش موسیان، عدهای به زبان عربی صحبت میکنند که گروه اقلیت زبانی استان را تشکیل میدهندواژه فیلی در بین مردم ایلام معروفیت بسیار ندارد. این را کردهای ساکن عراق به مناسبت سلطه والیان لرستان موسوم به فیلی بر ایلام، رواج دادهاند و آن از مقوله مجاز خاص و عام است (سارایی)علیرضا اسدی در کتاب خود چنین میآورد: «از مقایسهٔ واژگان ایرانی میانه (پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی) با واژگان کردی به این نتیجه میتوان رسید که بسیاری از واژگان پهلوی اشکانی و ساسانی با این واژگان کردی هم ریشهاند. این هم آوایی در بسیاری از افعال، مفاهیم سیاسی، دینی، اجتماعی، مشاغل، اسامی خاص، اسامی عام و حتی اصطلاحات عامیانه دیده میشود».گویش کردی ایلامی دارای لهجههای گوناگونی است که مهمترین آنها عبارتند از:
ملکشاهی:در شهرستانهای ملکشاهی، ایلام و مهران
کلهری: ایوان
خزلی:در بخشهای از شهرستانهای سیروان و چرداول —خزروند: محل سکونت از چها راه ایلام کارزان به پایین تا آخرین روستا یعنی سفید خانی… —مرشدوند: سه روستای (سراب کارزان-قنات آباد -چشمه پهن)
ریزوندی: واقع در دهستان ریزوند از موشکان تا زیرتنگ بیجنوند…
آبدانانی: در شهرستانهای آبدانان، دهلران و دره شهر
ایلامی: در شهرستانهای ایلام، مهران، شیروان چرداول
بدرهای: در شهرستان بدره
مشاهیر
- میرنوروز
- پهلوان موسی خمیس گرزدینوند
- غلامرضا خان فیلی
- فرامرز اسدی
- سید محسن اعرجی
- حسینقلی خان ابوقداره
- شاه محمد یاری
- خان منصور و شاکه
- عبدالجبار کاکایی
- علی شادمان
- نوید محمدزاده
- داریوش رضایینژاد
- آیت الله عبدالرحمن حیدری ایلامی
- غلامرضا ارکوازی
- رضا قلی محجوبی -بنای قلعه والی
- صید رضا احمدی
- محمد رحیم خان کرد
- ولی محمد امیدی، شاعر حماسهسرای کُرد