مناطق مرزي ايران يكي از مهمترين و حساسترين مناطق مرزي خاورميانه و كل جهان به حساب مي آيد. اين مناطق در طول تاريخ چندين هزار سالة كشور، حوادث گوناگون سياسي و نظامي را شاهد بوده است. برخورداري ايران از موقعيت ممتاز ژئوپوليتيك، حساسيت بيشتري نسبت به اين مناطق جلب كرده است. بنابراين، در طول تاريخ چند هزار ساله كشور، نه تنها وسعت و شكل جغرافيايي ايران دچار تحول شده، بلكه مرزهاي سياسي آن كم و بيش دستخوش تغيير بوده است.
شكل ۱: مرز بين ایران و ترکیه
مأخذ: http://www.sabairan.com
در چنين شرايطي شاهديم كه از ديرباز، قسمتهايي از مناطق مرزي ايران به دلايل زير يكي از نقاط آسيبپذير و بحرا نخيز به شمار ميرفته است: وجود تهديدات نظامي مداوم؛ ترددهاي غيرقانوني اتباع كشورهاي مجاور به صورت مهاجرين غيرقانوني، گروه هاي معاند و قاچاقچيان مواد مخدر، توسعه نيافتگي و محروميت
همچنين مناطق مرزي ايران از ويژگي هاي زير برخوردار است :
- مرز طولاني به طول ۷۸۱۶ كيلومتر؛
- تنوع جغرافيايي در مناطق مرزي
- همسايگي ايران با ۱۵ كشور و كسب دومين رتبه در جهان، بعد از چين؛
- قرار گرفتن بيش از نيمي از استانهاي كشور در مناطق مرزي
- كمبود زيرساختهاي توسعه و ضعف بنيانهاي اقتصادي؛
- تراكم اندك جمعيت و پراكندگي آن در نواحي نزديك به مرز؛
- تنوع خطرات و تهديدات امنيتي از سوي همسايگان و وابستگي آنها به ابرقدرتها؛
- عدم تعادل و نابرابريهاي اقتصادي، فرهنگي، اجتماعي و بين اين مناطق و مناطق مركزي؛
- پايين بودن شاخصهاي توسعه در بيشتر اين مناطق در مقايسه با ميانگين آن در سطح ملي؛(عندليب،۱۳۷۹)
مناطق مرزي به دليل مجاورت با كشورهاي خارجي و شرايط جغرافيايي و سياسي حاكم بر آنها، ويژگيهاي خاص خود را دارد جزء لاينفك آنها به شمار مي رود. تأثيرات مستقيمي بر روند توسعه اين مناطق دارد چنانچه اين ويژگي ها مورد توجه قرار نگيرد، تأثيراتي منفي بر روند توسعه و امنيت مناطق مي گذارد و به عنوان تهديدي در برابر توسعه عمل خواهد كرد. اما اگر مورد توجه قرار گيرد و در فرايند برنامه ريزي توسعه و آمايش آن مناطق، به كار گرفته شود، اثرات مثبتي از خود به جاي مي گذارند و از تهديد به فرصت تبديل مي شود.
مرز ايران و تركيه
براي طول مرز ايران و تركيه ارقام بسيار متفاوتي ارائه شده است . مؤسسه دولتي آمار و سرشماري تركيه، طول مرز ايران و تركيه را ۵۲۹ كيلومتر (Statistical Yearbook of Turkey, 1998, 4) مركز آمار ايران عدد ۴۸۶ كيلومتر، رزم آرا عدد ۵۰۰ كيلومتر، حافظ نيا عدد ۴۸۶ كيلومتر، صنايعي عدد ۵۱۱ كيلومتر، فلاح زاده عدد ۴۹۹ كيلومتر، و درنهايت، رضايي عدد ۵۸۰ كيلومتر را ذكر كرده اند. بر پايه تقسيمات كشوري ايران و تركيه، استان آذربايجان غربي در ايران و ولايات شرقي تركيه از شمال به جنوب شامل آغري[۱] ، وان[۲] و حكاري[۳] با يكديگر همجوارند(پيشگاهي فرد و سلطاني، ۱۳۸۸: ۱۸).
مواد و روش ها
در تجزیه و تحلیل مدل SWOT، عوامل داخلی و خارجی موثر در ارزیابی و فرآیند تصمیمگیری به عنوان عوامل استراتژیک نامیده می شود(گرونر،۲۰۱۲) این عوامل به چهار بخش به نام نقاط قوت، ضعف، فرصت ها، و تهدید، گروهبندی می شوند. هدف نهایی این مدل در تصمیم گیری های استراتژیک، مشخص کردن و انتخاب عوامل موثر داخلی و خارجی ، تعیین روابط متناسب بین آنها و اتخاذ یک استراتژی راهبردی برای حل مسئله موجود میباشد(Kangas و همکاران، ۲۰۰۳). علاوه بر این، استراتژی انتخاب شده باید در راستای اهداف فعلی و آینده مورد نظر تصمیم گیرندهگان باشد(Pesonen و همکاران، ۲۰۰۳). ماتریس SWOT یک ابزار معمول مورد استفاده برای تجزیه و تحلیل محیط داخلی و خارجی به صورت همزمان به منظور حمایت برای یک تصمیم گیری و اتخاذ استرتژی بهینه در حل مسائل گوناگون میباشد (Kangas و همکاران، ۲۰۰۳؛ Yüksel و Dağdeviren، ۲۰۰۷؛ Kurtilla و همکاران، ۲۰۰۰).
مدل تحلیل شبکه
تاكنون ابزارها و روش هاي متعددي براي حل مسائل چند معياره ارائه شده است (یوسفی نژاد و نیشابوری،۱۳۹۱). يكي از كارآمدترين اين تكنيك ها فرايند تحليل سلسله مراتبی AHP میباشد که توسط توماس ال،ساعتی در سال ۱۹۸۰ ارایه گردید (ساعتی،۱۹۸۰). AHP تحليل گر را قادر مى سازد تا جنبه هاى حياتى يك مسأله را با ساختار سلسله مراتبى تحليل نمايد. تحليل سلسله مراتبي نه تنها به تحليلگر در جهت تعيين بهترين تصميم كمك میكند. بلكه به منطق اين انتخاب نيز كمك مینماید (چن،۱۹۹۲). اساس روش AHP در اندازه گیری به خصوص عوامل نامشهود، استفاده از مقایسه دو به دو با قضاوت که نشان دهنده تسلط یک عنصر بر دیگری با توجه به ویژگی معیارها و به صورت یک سویه و از بالا به پایین بود(چانگ و همکاران، ۲۰۰۵). پس از چندي به دليل آنكه روش AHP جامعيت لازم را نداشت، ساعتي در سال ۱۹۹۶ روش توسعه يافته اي تحت عنوان فرايند تحليل شبکهای ANP را مطرح نمود (ساعتی،۱۹۹۶). ANP یک چهارچوب با روابط سلسله مراتبی AHP ارایه میدهد و اجازه میدهد روابط بین سطوح تصمیم گیری و خصیصهها مورد بررسی قرار گیرد. ANP بازخورد رویکرد جایگزین شده سلسله مراتبی با شبکه در دروابط بین سطوح است (مییدا و همکاران،۱۹۹۹). در واقع فرایند تحلیل شبکه ، تعمیم یافته فرآیند تحلیل سلسله مراتبی است. اگر چه هم فرآیند تحلیل شبکه اي و هم فرآیند تحلیل سلسله مراتبی اولویتها را با انجام مقایسات زوجی اتخاذ می-کنند، تفاوتهایی میان آنها وجود دارد بسیاری از مشکلات تصمیم گیری میتواند ساختار سلسله مراتبی نداشته باشد، زیرا در بیشتر موارد معیارها و زیر معیارها که شامل عناصر سطح بالاتر در سلسله مراتب با عناصر سطح پایین تر در آن دارای تعامل و وابستگی متقابل و تاثیر گذار بر یکدیگر باشد(ساتی و Özdemir، ۲۰۰۵). در حالی که AHP نشان دهنده به یک چارچوب با روابط سلسله مراتبی تک سویه میباشد، ANP اجازه می دهد تا برای روابط متقابل پیچیده میان سطوح تصمیم گیری و صفات و معیارها بدون رعایت ساختار سلسله مراتبی و به صورت چند جهته عمل نماید( Yüksel و Dağdeviren، ۲۰۰۷). ANP از چهار مرحله اساسی تشکیل شده است (Satty، ۱۹۹۶)
۱-ساختمان مدل و ساختار مسأله: مسأله باید به روشنی تبیین شده و به صورت یک سیستم منطقی و عقلانی مانند شبکه تجزیه شود.
۲-ماتریس مقایسه دودویی و بردار ارجحیت: این قسمت شبیه به ماتریس مقایسه ای سلسله مراتبی است که در آن عناصر سیستم در هر گروه با توجه به اهمیت شان نسبت به کنترل معیار مقایسه میشوند. خود گروه ها نیز با توجه به اهمیت تشان در شکل دهی به هدف مقایسه می شوند.
۳- تشکیل ماتریس عالی: برای انتخاب ارجحیت های کلی در یک سیتم با وابستگی متقابل ببردار ارجحیت درونی در یک ستون اختصاصی ماتریس وارد می شود. در نتیجه ماتربیس عالی در نهایت یک ماتریس جزبندی شده است که هر جز ماتریس نشان دهنده یک ارتباط میان دو گروه در یک سیستم می باشد.
۴- مرحله چهارم مدل ANP هم انتخاب بهترین آلترناتیو یا استراتژی بر اساس وزن به دست آمده آن می باشد.
مدل هیبریدی SWOT-ANP
مدل SWOT رویکرد سیستماتیکی از تعیین اهمیت نسبی، بین معیارها و روابط میان آنها ارایه نمی دهد یا به ارزیابی گزینه های تصمیمگیری با توجه به روابط بین معیارها و زیر معیارها و اثرگذاری آنها نمیپردازد. به منظور رفع این نارسایی، چارچوب مدل SWOT را به یک ساختار سلسله مراتبی / شبکهای تبدیل نموده و اقدام به ایجاد یک مدل یکپارچه و منسجم هیبریدی متشکل از مدل سوات و مدل AHP / ANP مینماییم ( Kajanusa و همکاران، ۲۰۰۴). هدف از کاربرد مدل AHP و ANP در چارچوب SWOT ایجاد روابط سیستماتیک بین عوامل داخلی و خارجی این مدل و نیز محاسبه و برآورد میزان و شدت اثرگذاری این عوامل و عناصر بر خود، یکدیگر و استراتژی نهایی حاصله میباشد(Wickramansinghe و Takano، ۲۰۱۰). مراحل انجام کار در سه مرحله صورت میپذیرد(Gallego-Ayala and Juizo, 2011):
مرحله اول: اولین قدم این است که لیست عوامل داخلی (نقاط قوت و ضعف) و خارجی (فرصت ها و تهدیدها) برای برنامه ریزی استراتژیک تهیه نماییم.
مرحله دوم: در گام بعدی اقدام به مقایسه دو به دو عوامل و تعیین وزن و امتیاز نهایی هر یک از فکتورهای عوامل سوات مینماییم(زنجیرچی، ۱۳۹۰ ، ۱۳).
مرحله سوم: در نهایت مرحله سوم با استفاده از مدل AHP/ANP به استخراج اولویت و وزن نسبی هر یک از عوامل در گروه SWOT و اتخاذ استراتژی نهایی جهت تصمیم گیری مینماییم.
شکل ۲: چهار چوب عملی مدل هیبریدی SWOT-ANP،
مأخذ: استرگا و همکاران،۲۰۱۱
با بررسی های به عمل آمده بر روی محیط داخلی و خارجی مؤثر در منطقه، فهرستی از نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدها مورد شناسایی قرار گرفت و سپس به وسیله نظرخواهی کارشناسان امر، وزن دهی به هر کدام از عوامل صورت گرفت و با تنظیم عوامل استراتژیک داخلی و خارجی که مبنا و پایه در تدوین استراتژی می باشد،نسبت به تهیه و تنظیم ساختار شبکهای عوامل در محیط نرم افزار Super Decision با هدف تعیین ، اولویت بندی و اتخاذ بهترین استراتژیها اقدام شد. همچنین در این مقاله، از طیف لیکرت به منظور اولویت سنجی و رتبه بندی عوامل محیط درونی و بیرونی استفاده شد و در نهایت با تلفيق اين عوامل با يکديگر، چهار استراتژي و يا راهبرد ۱- تلفيق نقاط قوت و فرصت [۴]SO؛ ۲- تلفيق نقاط قوت و تهديد[۵]ST؛ ۳- تلفيق نقاط ضعف و فرصت [۶]WO و ۴- تلفيق نقاط ضعف و تهديد WT[۷]ارائه گردید. تدوین راهبردهای کلان، شامل سه مرحله ورودی، مقایسه و تصمیمگیری بود.
[۱] Agri
[۲] Van
[۳] Hakkari
[۴] – Strength- Opportunities
۲- Strength- Threats
۵-Internal factor analysis summary
ادامه دارد…
محمد علي خليجي استادیار گروه شهرسازی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران
